Azərbaycan Milli Kitabxanası

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
274 
 
ARAZIN O TAYINDA 
 
Cənubi azərbaycanlı qardaşlarımızın taleyi məni həmişə düşündürmüşdür. 
İlk gənclik illərində yazdığım bir neçə kiçik şerim bu mövzudadır. 1934-cü ildə 
qələmə aldığım "Yaxşı yoldaş" poemasında da bu məsələdən bəhs açmışam. 
1940-cı ildə tamaşaya qoyulmuş "Qaçaq Nəbi" mənzum dramasında bu 
haqda daha ətraflı söhbət getmişdir. 
Boyük Vətən müharibəsi illarində isə Arazın o tayında qan qardaşlarımızla 
görüşmək, dərdləşmək mənə qismət oldu. Müharibə təzəcə başlanmışdı. Alınan 
faşistləri bizə qonşu ölkələrdə  (İranda) fitnə-fəsad yaratmasınlar deyə, 
qoşunlarımız  İran torpağına daxil oldu. İran qoşunları isə çox yüngül 
müqavimət göstərdi. Ordu başçıları, zabitlər  əsgərləri özbaşına buraxıb 
qaçdılar. Qaçarkən kəndlərdə  hərbi paltarlarını  kəndlilərlə  dəyişir, təğyirlibas 
edirdilər. 
Hamamsızlıqdan paltarları bitli kəndlilərə bu sərfəli idi. Bir çox kəndlilər 
isə onlardan köhnə yamaqlı paltar əvəzinə silah alirdılar. Baş verən kiçik 
toqquşma zamanı yalnız bir İran təyyarəsi sovet Azərbaycanının bir rayon 
mərkəzinə bir-iki bomba ata bilmişdi. 
Təbrizə isə bir sovet təyyarəsi xətərsiz bir neçə bomba atmışdı.  İran 
zabitlərindən  əsir düşən də olmuşdu.  İran ordusunda olan azərilər müqavimət 
göstərməmişdi. Əhali ilə birlikdə Qızıl Ordu hissələrinə yol göstərmişdilər. 
Şəhərin varlıları Tehrana qaçmışdılar (Nəhayət, sovet ordusunun xeyirxah 
məqsədlə İrana girdiyini bilib yenidən Təbrizə qayıtmışdılar). 
Təbrizə sovet Azərbaycanın qabaqcıl ziyalılarından bir qrup gəlmişdi. Mən 
də onların sırasında idim. Mən bir neçə nəfərlə Tehranda olmalıydım. Lakin bu 
məni heç də maraqlandırmırdı. Mən qan qardaşlarımla yaxından görüşmək, 
həyatlarını dərindən öyrənmək maqsədilə Tehrana getmədim. Təbrizdə qaldım. 
Bu gözəl  şəhərdə keçirdiyim munalı günlər, aylar indi də xatirimdədir. 
Təbrizdəki siyasi qruppanın rəisi Yunis Hacıyev, müavini isə mən idim. Yunis 
Hacıyev Bakıya çağırıldıqdan sonra onu mən  əvəz etdim. Dəstəmizdə rayon 
Partiya Komitəsi katibləri, icraiyyə komitəsi müdirləri vardı. 
Şəhər hadisələrlə doluydu. Əhali Qızıl Ordu nəfərlərini ehatə edib Sovet 
İttifaqı haqda onlara suallar yağdırdılar. Təbrizdə biz azərilərin 
 

---

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
275 
 
görünməsi böyük hadisəyə çevrildi. Qucaqlaşmalar, öpüşmələr. Sevincdən 
doğan göz yaşları. 
Təbriz küçələrində dilənçilər də az deyildi. Küçədən keçənlərə körpə  əllər 
uzanırdı. Yolçular bu zarıyan uşaqlara əhəmiyyət vermədən keçirdilər. 
"Qaraçılar məhəlləsi" adlanan yer isə  həyatın dibi idi, - desək yanılmarıq. 
Ehtiyac üzündən bu darısqal, natəmiz məhəllədə özünü tümənlərə satan 
qadınlar, qızlar vardı. 
Cənublu qardaşlarımızın həyatı çox ağırdı. 
Məktəblərdə yalnız tədris pulu verməyə gücü çatanların balaları oxuyurdu. 
Məktəblərdə tədris fars dilində keçirdi. Məktəb divarları arasında öz ana dilində 
(azəricə) danışanlar məktəbdən qovulurdu. Şəhərdə yalnız bır xəstəxana vardı. 
Yoxsulların xəstələri dava-dərmansız keçinirdi. 
Şəhərdə  mədəniyyət ocaqları yox idi desək, yanılmarıq. Bunun yerinə 
tiryəkxana və ümumxana vardı. 
Yoxsulların balaları gün çıxandan-gün batana bir qarın çörəyə ərbablar üçün 
işləyirdi. 
Sovet adamlarının bu torpağa gəlişi xalqın gözünü açdı. Şəhərdı tızə həyat 
başlandı. "Azırbaycan", "Şahin" adlı  qəzetə  nəşr edildi, Həvəskarların dram 
dərnəkləri işə başladı. 
Məni şairlər maraqlandırırdı. 
Əvvəla onu deyim ki, ilk günlərdə  Təbrizdəki acınacaqlı  vəziyyət məni 
yaman sıxmışdı. Bir neçə gün yemək-içməkdən qalmışdım. Nəhayət, bu 
vəziyyətə alışdım. Bir ay müddətində yazdığım bir neçə  şeri mətbuata 
verməkdən çəkindim. Təbrizdəki  şairlərlə tanış olmadan, onların  şairlik 
qüdrətlərini bilmədən bunu etməkdən çəkindim. Sovet şerimizin adını ucada 
tutmağı hər şeydən üstün bildim. Təbrizdə şairlər vardi. Mir Mehdi Etimadla, 
Hilal Nasiri və  Əli Fitrətlə tanış oldum. Bunların yalnız birinin bir kitabçası 
nəşr olunmuşdu. Bu kitabın müəllifi Mir Mehdi Etimad idi. Hilat Nasirinin 
Təbrizdə və Ərdəbildə kitab-dəftər mağazası vardi. Əli Fitrət isə Təbriz dəmir 
yolunda keşikçi vəzifəsində çalışırdı. Dəmir yoluna yaxın yerdə kiçik bir xanəsi 
vardı. Həmin daxmada o mənə  və Mirzə  İbrahimova beş-alti qoyun baş-
ayağından çox dadlı yemək hazirlamışdı. Bizimlə görüşəndən sonra azəricə 
şeirlərini qəzetlərdə çap etdirməyə başladı.  Mən bu şair dostlarımla görüşdən  
sonra 
 

---

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
276 
 
Süleyman Hikmət imzasıyla şeirlər dərc etdirməyə başladım. İlk şerim "Vətən 
yandı" idi. 
Doğrudan da Cənubi Azərbaycan od içindəydi. Onun zəngin varını Tehrana 
daşiyırdılar. Tehrandan da xarici ölkələrə daşmırdı. 
Yadımdadır. Təbrizdə gizli polis rəisi Sərhəng Seyf demokratlara, bizə 
hüsn-rəğbət bəsləyənlərə gizlicə divan tuturdu. Təbriz zindanları azadixahlarla 
doluydu. Bir gün bir bayram münasibətilə  Təbriz qubernatoru Fəhimi bir 
ziyafət düzəltmişdi. Sərhəng Seyf mənimlə yanaşı oturmuşdu. Mənə bir sıra 
müəmmalı suallar verirdi. Təbrizdə arayıb tapdığımız gənc müğənni başmaqçı 
Xəyyam da burada idi. Xahiş etdilər ki, Xəyyam oxusun. 
Xəyyam "Vətən yandı" qəzəlimi oxumağa başladı. Qubernator I Fəhimi və 
Sərhəng Seyf qəzəlin ilk sətirlərindən qəzəbləndilər. Öz aralarında müğənni 
başmaqçı  Xəyyamı  məclisdən başqa yerə aparmağı  qərarlaşdırdılar. Lakin 
qəzəlin sonunda: 
 
Süleyman, qafil olma, yaxşı bax ətrafa şairsən  
Cinayat aşdı həddindən, haray sal ki, vətən yandı... 
 
beytini eşidən kimi ikisi də üztərində süni təbəssümlər yaratdılar. Başmaqçı 
Xəyyamı rahat buraxıb məni alqışladılar. Sərhəng Seyf mənə "Abco" (pivə) 
içirməyə çalışırdı. Mən də ona müharibə illərinin arağını içirmayə başladım. Bu 
işdə  mənə yanımızda oturan sovet süvari diviziyasının komandiri polkovnik 
Alekseyev də kömək etdi. Bir azdan sonra Sərhəng Seyf özünü itirdi. 
Qubernator Fəhiminin əmrilə onu məclisdən apardılar. 
 
* * * 
 
Cənubi Azərbaycanda maşınla, atla və piyada bir çox dağ  kəndlərində 
oldum. Mən müharibədən  əvvəl Moskvada hərbi ləhsil almışdım. Hərbi 
şöhrətim "batalyon komissarı" idi. Təbrizdə süvari diviziyasına təhkim 
olunmuşdum. Polkovnik Alekseyevin təşəbbüsü ilə süvari məşqlərini keçdim, 
yaxşı at çapmaq öyrəndim. Döşümdə patrondaş, çiynimdə karabin silahım, bir 
de Alekseyevin hədiyyəsi "parabellum" yarağım vardı. Alekseyev Finlandiya 
cəbhəsində iştirak etmiş komandirdi. O mənə həmin cəbhələrdə olmuş "Artist" 
ləqəbli gözəl bir at və gümüş bəzəkli qılınc da bağışlamışdı. 
 

---