Azərbaycan Milli

prosesində kəndə çevrilmişdir. Eldar düzündəki Salahlı, Poylu və

Kəsəmən kəndləri əvvəllər Qazax qəzasının müvafiq kəndlərinin

obaları olmuşdur. Birinci Şıxlı kəndindən ayrıllan tayfalar Köçvəlli,

Muğanlı, Sadıxlı, Ömərağalı, Dəmirçilər kimi obaların əsasını qoymuş,

hazırda həmin obalar müstəqil kəndlərə çevrilmişdir. [14]

Qışlaq yerinin daimi məskənə-kəndə keçid təşkil etdiyini bəzi

kəndlərinin adlarının tərkibində “qışlaq” sözünün işlənməsi də təsdiq

edir. Tovuz rayonunun Böyükqışlaq, Laçın rayonunu Köhəqışlaq,

Qışlaq, Qazax rayonunun Köhəqışlaq, Düzqışlaq, Daşkəsən rayonunun

Yayqışlaq, Zəngilan rayonunun Günqışlaq, Qəbələ rayonun

Aydınqışlaq, Goranboy rayonunun Başqışlaq kimi kənd adları buna

misal ola bilər. Müvəqqəti yaşayış məskənlərinin daimi  məskənə-kəndə

keçid təkil etdiyini XIX-XX əsrin əvvələrinin ədəbiyyat materialları da

təsdiq edir. [15]

Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin və kapitalist münasibətlərin

inkişafı, bu münasibətlərin kənd məişətinə daha dərindən nüfuz etməsi

ilə əlaqədar yaranan sosial mühit, böyük ailələrin patrionomik qruplara

parçlanması, əhali artımı, yığcam tərkibli kəndlərədə torpaq

çatışmazlığı və s. amillər də yeni yaşayış məskənlərinin meydana

gəlməsinə  əsas olmuşdur. Mərkəzi Muğanda Yaxa Dəlləkli kəndindən

ayrılan tayfalar Çöl Dəlləkli; Ağaməmmədli kəndindən ayrılan tayfalar

Çöl  Ağaməmmədli; Qarabulaq kəndindən ayrılan nəsillər isə Dördlər

kəndinin əsasını qoymuşlar.

Bəzən ana  kənddən ayrılan törəmə kəndlər öz əvvəlki ad

mənsubiyyətini qoruyub saxlayır (məsələn, keçmiş Qazax qəzasının

Salahlı və Kəsəmən kəndlərindən ayrılan tayfaların Azərbaycanın

müxtəlif bölgələrində saldıqları eyniadlı kəndlər buna misaldır), bəzən

də ya kənd adlarına, ya da kənddən ayrılan tayfa adlarına xüsusi

komponentlər (oba, binə, tala, dizə, məzrə və s.) əlavə olunurdu. Oba və

binə komponentli kəndlər bütün Azərbaycan üçün xarakterik olsa da,

məzrə və dizə komponentli kəndlər yalnız Naxçıvan bölgəsi üçün

səciyyəvidir (Orucdizə, Mamirzədizə, Kərimbəydizə, Qulubəydizə,

Alagözməzrə, Payızməzrə, Kərimqulu dizəsi, Həsən ağa dizəsi,

Nursməzrə, Zeynəddin məzrə, Yaycı dizəsi, Məzrə və s.)

---

Azərbaycanın ənənəvi yaşayış məskənlərindən bəhs edərkən

şəhərtipli məskənlər xüsusi qeyd edilməlidir. Tarixi məlumatlar

Azərbaycanda şəhərtipli ilk  yaşayış məskənlərinin e.ə. II-I minilliyin

əvvəllərində meydana gəldiyini təsdiq edir. Manna, Atropatena,

Albaniya şəhərləri karvan-ticarət yolları üzərində yerləşməklə  şəhər

məişət tərzinin bütün göstəricilərinə tam cavab vermişdir.

Azərbaycanını feodal tipli şəhərləri sırasında əsas yer tutan Bakı,

Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Bərdə, Dərbənd,

Qəbələ, Beyləqan, Şabran, Şuşa, Şəki və s. yaşayış məskənlərinin yerli

sosial-iqtisadi inkişafındakı rolunun müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların

memarlıq planlaşdırma quruluşalarında bir sıra ümumi cəhətlər

olmuşdur. Vaxtilə salınan Azərbaycan şəhərləri ərazisinin funksianal

mənalarına görə “ərk” (İç qala, Narın qala), “şəhəristan” (əsilzadələrin

yaşadığı hissə) və “rabat” (sənətkarlıq və ticarət hissəsi) adlı üç

müxtəlif bölmədən ibarət idi. Hakimin sarayı və başqa əsas rəsmi

inzibati binalar, eləcə də onlar üçün ayrılmış sahələr vahid planlaşdırma

kompleksi şəklində istehkam divarları ilə  əhatə olunmuş  ərazidə

yerləşdirilərək şəhərin əks hissəsini təşkil edirdi. Şəhəristan adətən, həm

müdafiə, həm də xarici görkəm baxımından şəhərin əhəmiyyətli və

gözəgəlimli sahəsində yerləşirdi.

---

Yaşayış, ticarət və sənətkarlara məxsus binaların yerləşdiyi

şəhərin rabat bölməsi mürəkkəb və qarışıq küçə  şəbəkəsi ilə, onun

struktur vahidini təşkil edən ayrı-ayrı müxtəlif biçimli və formalı

sektorlara bölünməsi də diqqəti cəlb edirdi. Ticarət və sənətkarlığa aid

binalar rabatın daxilində, ya böyük bir bazar meydançasının ətrafında,

ya da  əsas küçələrin birinin boyunca vahid planlı kompleks kimi

yerləşdirilərək şəhərin ticarət-sənətkarlıq bölməsini təşkil edirdi.

Rabatın bazarlar, sənətkar emalatxanaları məhəllələri-çarsu və dalanlar,

iri şəhərlərdə karvansaralar xırda, əyir-üyrü küçələrlə  əhatələnərək

döngə və dalanlar vasitəsi ilə yaşayış sahəsi ilə  əlaqələnirdi. Belə dar

küçələrdə hərəkəti nizamlamaq üçünü evlərin döngəyə açılan küncləri

oval formada  hörülürdü.

Azərbaycaının şəhər tipli yaşayış məskənlərinin digər

cəhətlərindən biri də onların ayrı-ayrı məhəllələrdən ibarət olmasıdır.

Əhalinin müxtəlif ictimai təbəqəyə və sosial-iqtisadi mövqeyə mənsub

qruplarının ayrı-ayrı məhəllələrdə sakin olması yalnız Azərbaycanda

deyil, bütün Şərq ölkələrində şəhərsalma içində bir ənənə kimi təzahür

edərək uzun müddət davam etdmişdir. Əhalinin ictimai istehsaldakı

mövqeyi və mənsub olduğu bu və ya başqa

---

ta

yfanın bu və ya başqa əlamətlərindən asılı olaraq məhəllələr müxtəlif

adlar daşıyırdı. Məsələn, köhnə Şamaxı-Ərəblər, Ərdəbilli, Dərəməhlə,

Cidaməhəllə, İmamla, Ağçılar, Şeyx Zahirli, Şeyx Zaman, Sarıtorpaqlı,

Şatırlı, Yuxarı qala; Gəncə-Ozanlar, Bağbanlar, Zərrabi, Toyuqçular və

s.; Şəki-Şərbaflar, Dabbaqlar, Əfqanlar, Yuxarı baş, Gəcəli, Paydımlı,

Çayqırax, Dulusçular [16]; Ordubad-Yuxarı Ambaras, Kürdətal,

Mingiz, Sərşəhər, Xüştürləng, Əngəc kimi məhəllələrə bölünmüşdür.

[17] Məhəllələr ayrı-ayrılıqda şəhərin bir və ya bir neçə bölməsini əhatə

edirdi. Əhalinin rahatlığı üçün hər məhəllədə məscid, hamam, mədrəsə

və b. ictimai və dini səciyyəli binalar inşa edilirdi. Azərbaycaın şəhər

tipli yaşayış məskənlərinin əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri

onlarda evlərin fasadanın həyətə tərəf istiqamətləndirilməsidir. Ailə

məişətinin spefikası ilə bağlı olan belə planlaşdırma keçmişdə bütün

müsəlman Şərqində mövcud idi. Lakin sonralar bu cəhətlər aradan

qaldırılmış, şəhər tipli yaşayış məskənlərinin inkişafında yeni memarlıq

elementləri (küçəyə açılan pəncərə və eyvanlar, milli ornamentlərlə

bəzədilmiş və taqqılbablar qoyulmuş geniş darvaza və alaqapılar və s.)

meydana gəlmişdir.

---