Azərbaycan Milli

---

                 XALQ YAŞAYIŞ MƏSKƏNLƏRİ

 Maddi mədəniyyət bəşər tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi olub,

xalqın fiziki əməyinin nəticəsi kimi formalaşmış, böyük təkamül və

inkişaf yolu keçmişdir. Təbii-coğrafi şəraitin, dövrün sosial-siyasi

xarakterinin və etnik xüsusiyyətlərinin təsiri ilə formalaşan maddi

mədəniyyət elementləri (yaşayış məskənləri və evlər, geyimlər və

bəzəklər, yeməklər və içkilər nəqliyyat və rabitə vasitələri, təsərrüfat və

məişət alətləri, ev peşəsi və sənətkarlıq məhsulları və s.) istehsal

fəaliyyətinin göstəricisi olmaqla, bu və ya digər xalqın sosial-iqtisadi,

siyasi, mədəni və ideoloji tarixini, eyni zamanda etnogenezini

öyrənmək üçün mühüm mənbə rolunu oynayır.

Maddi mədəniyyətin yaradıcısı olan insan öz yaşayışını təmin

etmək  üçün  çox  zaman  elə  maddi  istehsalın  özündən  asılı  olur.  Yəni

insan yeyib-içmədən, geyinmədən, evə-ocağa sahib olmadan hər hansı

ictimai faydalı işlə məşğul ola bilməz. Bu baxımdan, maddi

mədəniyyətin öyrənilməsi xalqın istehsal fəaliyyətinin öyrənilməsi

deməkdir. Keçmin maddi və mənəvi irsi öyrənmədən isə müsair

mərhələdə bu sahələrdə baş verən keyfiyyət dəyişikliklərini doğru-

düzgün anlamaq düzgün deyildir.

Hər bir xalqın maddi mədəniyyəti yalnız onun özünəməxsus

spesifik-lokal cəhətləri və fərdi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu isə bir

etnosa məxsus mədəniyyəti digər etnosun mədəniyyətindən əsaslı

surətdə fərqləndirilir. Bu baxımdan Azərbaycan xalqının çoxəsrlik

empirik təcrübə, bilik və vərdişlərə  əsaslanan maddi mədəniyyət tarixi

zəngin olub, özünün spesifikasını və milli xüsusiyyətlərini maddi

mədəniyyətin bütün sahələrində bariz şəkildə nümayiş etdirir.

Azərbaycanda bəşər tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərində yaşayış

---

məskənlərinin müxtəlif tip və formaları mövcud olmuşdur.

Zəmanəmizə qədər gəlib çatmış yaşayış məskənlərinin tip və

formalarının meydana gələmsində təbii-coğrafi şəraitin, mövcud

ictimai-iqtisadi və siyasi quruluşun, məhsuldar qüvvələrin inkişafının,

həmçinin sosial-iqtisadi inkişafın xüsusiyyətlərinin, ailə həyatı

normalarının və təsərrüfat fəaliyyətinin yönümünün həlledici rolu

olmuşdur. Bu amillərin fəal təsiri sayəsində sosial-iqtisadi tərəqqi ilə

həmahəng xalq məişətində  əmələ gələn yeni keyfiyyət dəyişikliyi,

yaşayış məskənlərinin müxtəlif tip və formalarının meydana gəlməsinə

zəmin yaratmışdır.

Yaşayış məskənlərinin tarixi çox qədimdir. Bəşər cəmiyyəti

meydana gəldiyi vaxtdan yaşayış məskənləri də mövcud olmuş, insan

kollektivinin təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq onların müxtəlif  tip

və formaları yaranmışdır: ibtidai ovçuların, balıqçıların, maldarların,

əkinçilərin müvəqqəti yaşayış məskənləri və s.[1]

 Yaşayış məskənlərinin etnoqrafik cəhətdən öyrənilməsinin elmi

və praktik əhəmiyyəti vardır. Belə ki, hər hansı bir ərazidə yaşayan

xalqın yaşayış məskənlərinin tip və formalarının müəyyənləşdirmədən

həmin xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətini-təsərrüfat məişətini, adət-

ənənələrini, sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsini, ictimai

məişətini və s. mükəmməl öyrənmək mümkün deyildir. İctimai məişəti

öyrənmək üçün isə yaşayış məskənləri əsas mənbələrdən biri hesab

edilir.

---

  Arxeoloji qazıntıların nəticələrinə istinad edərək Azərbaycan

ərazisində Paleolit dövrü insanlarının təbii və süni yaşayış

məskənlərindən başlayaraq, müasir kənd, qəsəbə və  şəhərlərə kimi

müxtəlif məskunlaşma yerləri vasitəsilə yaşayış məskənlərinin təkamül

və inkişafını izləmək mümkündür.

İbtidai insanların ilk yaşayış məskənlərinin yaradılmasında

coğrafi mühitin, o cümlədən iqlim və landşaftın böyük təsiri olmuşdur.

Arxeoloq İ.M.Cəfərzadə Azərbaycanda yaşayış məskənlərinin tarixinin

qədim olduğunu qeyd edərək yazmışdır: “İbtidai insanlar Azərbaycan

şəraitində çay kənarlarında, meşələrdə, qaya altında və mağaralarda

yaşamışlar. Qayaaltı sığınacaqlarda və  mağaralarda yaşayan insanlar

özlərini istidən, soyuqdan qoruyur və  ələd etdikləri odu, topladıqları

ərzağı da burada mühafizə edirdilər. Bunun üçün də mağara insanların

ilk başlanğıc sığınacağı hesab edilir”. [2]

Yaşayış məskəni yeri seçərkən

tarixən formalaşmış empirik bilik, vərdiş

və  ənənələrə  əməl edən qəbilə başçıları

yerin relyef quruluşundan asılı olaraq bir

çox iqtisadi və starteji mülahizələrə ciddi

fikir vermişlər. Zəmanəmizə qədər

çatmış Azərbaycan yaşayış

məskənlərinin bir çox tiplərində onların

təbii su mənbələrinə yaxın yerləşməsi,

düşmən hücumundan müdafiə üçün

əlverişli olması, təbii fəlakətlərdən

mühafizə

edilməsi kimi

---

iqtisadi-strateji mülahizələrə ciddi əməl edilməsi faktları elə ilk

baxışdan nəzərə çarpır.

Azərbaycan ərazisi özünün landşaft-reylef quruluşuna görə

dağlıq, dağətəyi və düzənlik ərazilərdən ibarətdir. Dağlıq ərazi təbii-

iqlim şəraitinə, hidroqrafiya, oroqrafiya və geomorfoloji

xüsusiyyətlərinə, flora və faunasına görə zəngin olduğundan,

Azərbaycaının ən qədim sakinləri də məhz burada-təbii mağaralarda

məskunlaşmışlar. Deməli, xalqımızın ən qədim yaşayış məskəni tipi

təbii mağaralar (kaha, zağa) olmuşdur. Azıx, Tağlar, Bəy, Qobustan,

Aveydağ mağaraları  əcdadlarımızın ilk sığınacaq yeri kimi məlumdur.

İqtisadi və hərbi-strateji tələblərə cavan verən dağlıq ərazilər,

Azərbaycan ərazisinin ilk sakinlərinin təbii fəlakətlərdən düşmən

hücumlarından mühafizə edilməsində müstəsna rola malik olmuşdur.

Burada çoxluq təşkil edən qalaçaların (siklop tikililərin) da

əksəriyyətinin müdafiə məqsədləri üçün tikildiyi ehtimal olunur.

Azərbaycan ərazisinin Qarabağ, Xanlar, Şamaxı, Gədəbəy,

Kəlbəcər, Zəngilan və Naxçıvan bölgələrində ibtidai insanların təbii

mağaralardan hələ çox qədim zamanlarda yaşayış məskəni kimi istifadə

etdiklərini elmi tədqiqatlar sübut edir. [3]

Quruluş və formaca bir-birindən o qədər də fərqlənməyən təbii

mağaralar, bir qayda olaraq, dağın içərisinə doğru istiqamətlənmiş

uzunsov və  əyri-üyrü olub, ayrı-ayrı salonlara bölünür və yeraltı

---