Azərbaycan Milli

  

XX əsrin 30-cu illərində başlayaraq  məhsuldar qüvvələrin

inkişafı, yeni təsərrüfat formalarının yaranması ilə əlaqədar olaraq xalq

yaşayış məskənlərinin yeni tipi-kolxoz və sovxoz qəsəbələri (Zəyəm,

Dəllər, Müşfiq, M.Ə. Sabir adına qəsəbə, Kijəba, Qəhrəmanlı, Kür,

Lahıc, Basqal, Diyyalı və s.) vahid memarlıq-layihə prinsipləri əsasında

salınmışdır. Belə məskən tiplərinin əsas memarlıq-plan quruluşuna

daxil olan baş küçə özündə inzibati, mədəni-məişət, ticarət və yaşayış

binalarını birləşdirirdi. Belə qəsəbələr geniş xiyabanları, işıqlı küçələri,

mədəniyyət və istirahət parkları, müasir memarlıq üslubunda tikilmiş

yaraşıqlı binaları ilə də diqqəti cəlb edir.

Azərbaycan yaşayış məskənlərini relyef üzrə təsnifata görə

yamac, yarımyamac, vadi və düzənlik olmaqla dörd qrupa bölmək olar.

Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi bölgələri üçün səciyyəvi olan  yamac

tipli kəndlərin əsas xüsusiyyəti onların, dağın küləkdən və dağ

çovğunlarından mühafizə olunan, axar-baxarlı güney səmtində

salınmasıdır. Belə kəndlər (Astara bölgəsinin Təngərud, Kuraba,

Pəlikaş, Sərək; qərb bölgəsinin Çatax, Qoşabulaq, Şıxheybət.

Xınnakiran, Sarıtala, Ağbulaq, Qalaboynu, Çeşməli; ayrımların yaşadığı

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamaclarının əksər kəndləri; Daşkəsən

rayonunun Zağalı, Qabaqtəpə, Mollahəsənli; Şirvanın Basqal, Lahıc,

Diyallı, Köhnədaxar, Dəmirçi kəndləri; Naxçıvan bölgəsinin şimal və

şimal-şərqində Zəngəzur və Dərələyəz dağ silsilələrinin sərt

yamaclarında yerləşən Dırnıs, Badamlı və b. kəndləri) dağların güney

yamaclarında salınmaqla, küçələri bir-birinə paralel yerləşdirilmişdir.

Yamac kəndlərin məskunlaşmasında başlıca şərtlərindən biri də

onların su mənbələrinə (bulaq, nohur, çay, göl) yaxın olmasıdır.  Bu tip

kəndlərdə bir neçə qatda amfiteatr şəklində salınmış küçələr bütün kənd

boyu uzanır və yaşayış evləri kənd küçələrinin ancaq bir tərəfində

tikilir. Küçənin digər tərəfini isə yuxarı qatdakı evlərin həyətləri təşkil

edir.

Yarımyamac tipli kəndlər Azərbaycanın həm dağ, həm də

dağətəyi əraziləri üçün xarakterik olmuşdur. Bu tipli kəndlərin yamac

hissəsi yamac tipli kəndlərin xüsusiyyətini özündə saxlayır, digər

hissəsi isə düzənlik tipinə uyğun olurdu. Yarımyamac tipli kəndlər

düzən kəndləri ilə yamac kəndləri arasında aralıq mərhələ təşkil edirdi.

---

[18] Naxçıvanın Tumbul, Qarabağlar, Gəncəbasarın, Qaşaltı, Qaryağdı

kəndləri yarımyamac tipli kəndlərin gözəl nümunəsidr.

 Azərbaycanın dağlıq ərazilərinə salınmış kəndlərin əksəriyyəti

vadi tipli kəndlərə xas olan xüsusiyyətləri özündə birləşdirir. Bu

xüsusiyyətlər Dağlıq Şirvanın məskunlaşma qaydasında aydın

iz

lənilir. Vadi kəndləri, adətən, dağ yamaclarının və dağ çaylarının əmələ

gəldiyi səfalı və mülayim iqlimli vadilərin sinəsində salınırdı. Dağlıq

Şirvanın Zarat, Ərçinəm, Talışnuru kəndləri Pirsaat çayı vadisində,

Pirbəyli, Çayqurbançı. Qarabulaq, Xələfli, Qaracüzlü kəndləri Qozlu

çayı vadisində, Ceyrankeçməz, Cəngi, Cülyan və Sulut kəndlərin

eyniadlı çayların vadisində yerləşirdi.[19]

  Vadi kəndlərinə Azərbaycanın qərb bölgəsinin həm dağlıq,

həm də düzənlik hissələrində təsadüf edilir. Kəmərli, Aslanbəyli,

Qaymaqlı kəndləri İncəsu çayı vadisində, Eldar düzünün Salahlı, Poylu,

Kəsəmən, Qarabağlı kəndləri isə Qabırrı çayı vadisində salınmışdır.

Keçmişdə Qazax qəzası kəndlərinin əhalisinin 2/3 hissəsi çay

vadilərindəki kəndlərdə yaşayırdı. [20] Azərbaycanın kənd yaşayış

məskənlərinin yerin reylef quruluşuna görə quruplaşmasının ən böyük

vahidi düzənlik kəndləri idi. Əhalisinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olan

---

düzənlik kəndləri çox vaxt aran kəndləri də adlanırdı. Belə kəndlər

sahəcə xeyli böyük ərazini tutur, “pərakəndə (dağınıq), həyətyanı

sahələrin geniş olması, təsərrüfat tikililərinin yaşayış evindən,

məhəllələrin isə xeyli bir-birindən aralı salınması və sərbəst yerləşməsi,

əsas inşaat materialı kimi qarğı və çiy kərpicdən istifadə olunması,

bürküyə qarşı evin kürsülük üzərində qurulması, sərinlik yaratmaq

məqsədilə ağac və  meyvədən kölgəlik yaradılması ilə səciyyələnirdi”.

---

[21]

 Kənd yaşayış məskənləri forma baxımından da fərqlənirdilər.

Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində kənd tipli yaşayış məskənlərinin

---

müxtəlif formaları mövcud olmuşdur. Etnoqrafik materialların təhlili

əsasənda belə nəticəyə gəlmək olar ki, torpaq çatışmazlığı, yerin relyef

quruluşu, nəsli qəbilə quruluşu qalıqlarının hələ də güclü olması,

qohum ailələrin bir-birinə yaxın məskunlaşmaya can atması, habelə

kəndlərin cərgəvi formada, yəni küçə planlı sistemində salınmasına

təşəbbüs göstərilməməsi səbəbindən XIX əsrdə Azərbaycanda ən geniş

yayılmış kənd formaları kom-koma, pərakəndə (dağınıq), sıx-qarışıq

tərkibli yığcam kəndlər olmuşdur. Digər kənd formaları (dairəvi və

cərgəvi) nisbətən azlıq təşkil etmiş, müxtəlif bölgələrdə ayrı-ayrı

terminlərlə ifadə olunsa da, prinsip və mahiyyətcə oxşarlıq təşkil

etmişdir.

 Koma-koma  kəndlərin  əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri ondan

ibarətdir ki, yaşayış binaları və təsərrüfat tikililəri  ayrı-ayrı qruplar

şəklində tikilərək bir-birindən müəyyən məsafədə yerləşir. Belə

kəndlərin formalaşmasında patronimik münasibətlərin (qan qohumluğu

birləşən icma üzvlərinin bir yerdə yaşağa can atması meyli), təbii-

coğrafi şərait və yerin relyef quruluşunun, həmçinin iqtisadi amillərin

(təsərrüfat fəaliyyətinin istiqaməti, məişət tərzi və s. ) mühüm rol

oynamışdır. Koma-koma formalı kəndlər, bir qayda olaraq,

Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi əraziləri üçün xarakterik idi. Qərb

bölgəsində Quşçu, Bozalqanlı, Göycəli, Cilovdarlı, Köçəsgər kəndləri,

Şəki-Zaqatala bölgəsinin Nic, Xaçmaz, Danaçı, Əliabad kəndləri,

Kəlbəcərin Lev, Çəpli, Susuzluq, Gəncə bölgəsinin Qaraqullar,

Dəstəfur və Tapan kəndləri bu qəbildəndir. Koma-koma kəndlər bütün

kənd formalarının yaranmasının ilkin mərhələsi olmuşdur. Başqa sözlə

desək, hər bir kənd forması öz inkişafının başlanğıc dövründə koma-

koma olmuş, sonralar, kəndin plan quruluşunun tədrici dəyişməsi,

böyük patriaxal ailələrin dağılması hesabına kəndlərin eninə inkişaf

etməsi nəticəsində yeni-yeni kənd formaları meydana gəlmişdir. Belə

kənd formalarında biri də pərakəndə (dağınıq) kənd formasıdır. Belə

kəndlər, əsasən, Azərbaycanın düzənlik əraziləri üçün xarakterik olmuş,

düzənlik məskunlaşma tipinin bütün xüsusiyyətlərini özündə  əks

etdirmişdir. Oturaq həyat tərzi üçün zəruri olan geniş  əkin sahələri,

örüşlər, biçənəklər və s. düzənlik ərazidə bol olduğundan, burada

məskunlaşan kəndlər də yaşayış evlərinin və kəndli həyətlərinin bir-

---