Azərbaycan Milli

Yaşayış evi və təsərrüfat tikililəri (tövlə, ağıl, mərək, xalxal,

banıstan, ot tayası üçün talvar, quraqlıq, hin, it damı-dolan və s.)

qarşısında adətən qarğı, çubuq və qamışdan hasarla təcrid olunmuş

xüsusi sahə-sərdən olurdu. Azərbacanın Şəki-Zaqatala bölgəsində “mal

məhləsi” adı ilə qeydə alınmış isti aylarda mal-qara saxlanılır, sağılır və

yemlənməsi üçün axur tikilirdi. Bu tip həyətlərdə yaşayış evi təsərrüfat

tikililərindən xeyli aralı yerləşirdi.

Ümumiyyətlə, yaşayış evinin həyətin

hansı səmtində yerləşməsi qaydası,

həmin həyətin qonşu həyətlə nisbətdə

yerləşmə mövqeyindən, küçə ilə

əlaqəsindən, iqlim şəraitindən, təsərrüfat

növündən, ev sahibinin iqtisadi

imkanından və s. amillərdən asılı idi.

---

  Kəndli həyətinin nisbətən az hissəsini tutan məişət-istehsal

bölməsi (Azərbaycaının bəzi kəndlərində buna “eşik”, “qapı-baca”,

“çöl”, “qapı”, “məhlə” də deyilirdi) yaşayış binasının qarşısında yerləşir

və xüsusi arakəsmə vasitəsilə digər bölmələrdən təcrid olunurdu.

Burada təndirxana (təndirəsər) və ocaqlıq, ərzaq ehtiyatını saxlmaq

üçün “buzxana”, qırxayaq, xərpiştə, əl-ovuc damı (Naxçıvan), fakin,

uja, ginəbun, (Lənkəran-Astara), məişət qabları yığmaq üçün “tərəcə”

və s. yerləşirdi. İlin isti aylarında məişət-istehsal böləmsi daha çox

“açıq mətbəx” rolunu oynayırdı. Bundan başqa, ev məişətində bütün

istehsal prosesləri  (əyirmək, daramaq, toxumaq, keçə salmaq, süd

məhsullarını emal etmək və s.) orada həyata keçirilirdi. Təsərrüfat

---

fəaliyyətinin (əkinçilik, maldarlıq, kustar sənətkarlıq) xarakterindən

asılı olaraq həyətlərin bu bölməsi həcm etibarilə müxtəlif olurdu.

Kölgəlik, sərinlik yaratmaq üçün aran kəndlərində məişət-istehsal

bölməsinin  ətrafına tut, söyüd və qovaq ağacları  əkilir, üzərinə üzüm

budaqları sarmaşdırılmış hündür çardaq düzəldilirdi.

 Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin reylef quruluşu, təbii-

coğrafi şəraiti və əhalinin təsərrüfat məşğuliyyətindən asılı olaraq əkin-

dirrik sahəsi və meyvə ağaclarının yerləşdiyi yaşıllıq bölməsi (hoyul və

ya pərəkər) kəndli həyətlərinin müəyyən hissəsini təşkil edirdi. Əsas

məşğuliyyət maldarlıq olan və dağlıq bölgədə yerləşən kəndlərdə

həyətin bu bölməsinə ehtiyac yox idi. Dağətəyi və aran kəndlərində isə,

yaşıllıq bölməsi həyətin əksər hissəsini tuturdu. Aran kəndlərində əkinə

yararlı suvarılan torpaqların olması buna geniş imkan verirdi. Çox

zaman meyvə ağacları yaşıllıq bölməsinin bir tərəfində  əkilir, əkin-

dirrik (pərəkər) sahəsi isə digər tərəfdə salınırdı. Aralıqda qalan sahə

xama (dincə) qoyulurdu. Adətən, yaşıllıq bölməsinin hissələri bir-

birindən alçaq arakəsmələr vasitəsi ilə ayrılır., giriş üçün çax-çax

(pələnd-Muğan; qəsdək, bərə-Şəki-Zaqatala; dərbaza (Naxçıvan)

qoyulurdu. Həyətin bu bölməsində, həmçinin, süni su çalası-hovuz, göl

yerləşirdi.

Azərbaycanın tarixi-etnoqrafik bölgələrinin təbii-coğrafi

şəraitindən və relyef xüsusiyyətlərindən, əhalinin təsərrüfat

məşğuliyyətindən, başlıcası isə dövrün tələblərindən asılı olaraq

həyətyanı sahələrin həcmi müxtəlif olurdu.

---

 

Kəndli  həyətlərinin  xarici

mühitdən təcrid etmək, Şərq adətincə

onun qapalılığını təmin etmək və

ümumi kompozisiyanı tamamlamaq

üçün Azərbacanın bütün bölgələrində

həyətlərin ətrafına hasar (barı, çəpər)

çəkilirdi. Həyətlərin hasara

alınmasının mühafizə  əhəmiyyəti də

vardı. Xüsusi mülkiyyətin hakim

olduğu bir zamanda varlılar öz

həyətlərinin

ətrafına hasarlar

çəkirdilər. Kəndli həyətlərinin

ətrafına hasarların çəkilməsidə qarğı,

qamış, daş, çiy kərpic, kol, çubuq,

möhrə, ağac və s. kimi yerli

materiallardan geniş istifadə edilirdi.

İstifadə olunan materialdan, tikinti

tərzindən və təyinatdan asılı olaraq

çəpərlərin müxtəlif növləri (payalı

çəpər, xəndəkli-payalı çəpər, dik

çəpər, yorğa çəpər, sındırma çəpər,

hörmə çəpər, təppə çəpər, çax-çax

çəpər, tapan çəpər, qanqala çəpər,

darava, basma çəpər, daşqura hasar

və s.) mövcud olmuşdur.

 

Kəndli 

həyətlərini

hasarlarının tamamlayan mühüm

elementlərdən biri giriş yolunun

---

dü

zəldilməsi idi. Etnoqrafik materiallardan məlum olur ki,  həyətə giriş

doqqaz (pospələnd), çax-çax (addamac, qəsdək) və darvaza (alaqapı)

formasında mövcud olmuşdur. Doqqazı 3-4 m uzunluğunda 4-5 ədəd

ağac zolaları bir-birindən 30-40 sm aralı, üst-üstə paralel düzərək

qururdular. Doqqazın digər bir forması giriş yolunun kənarlarına

basdırılmış yoğun dirəklə iki ədəd 1,5x2,0 m ölçüdə çubuqdan

hörülmüş “çərpərə” bərkitməklə düzəldilən “çəpərli doqqaz” idi. Muğan

bölgəsinin əksər kəndləri üçün səciyyəvi olan pospələnd yulğun

şivələrdən və ya qamışdan qom üsulu ilə düzəldilir, bütöv laylı

darvazanı xatırladırdı.

  Çax-çax (addamac) formalı həyətə giriş yolu hər bir kəndli

ailəsinin iqtisadi vəziyətindən və təsərrüfat məşğuliyyətindən  asılı

olaraq düzəldilirdi. O, adətən bir adamın sərbəst surətdə keçə bilməsi

üçün nəzərdə tutlduğundan, ensiz olurdu. Çax-çax (addamac)

düzəltmək üçün bir-birindən 80-90 sm aralı basdırılmış iki dirəyin

üzərində 30-40 sm aralı paralel açılmış kərtlərə köndələn şəkildə 10-12

sm diametrli ağaclar bərkidilirdi. Kobud və gödək nərdivanı xatırladan

çax-çaxdan keçmək üçün hər iki əllə onun dirəklərindən tutub yuxarı

qalxaraq üstündən aşmaq lazım gəlirdi.

  

Həyətə giriş yolunun memarlıq cəhətdən daha kamil və

yaraşıqlı forması darvaza və alaqapılı darvaza idi. Əhalinin təsərrüfat

məşğuliyyətindən asılı olaraq darvazaların ölçüləri də müxtəlif olurdu.

M.N.Nəsirli yazırdı ki, böyük həcmli nəqliyyat vasitələrindən istifadə

etmək əhalini darvaza qapı növündən istifadə etməyə sövq etmişdi. [23]

---