Azərbaycan Milli

qəlibə doldurur, üstünü əllə hamarladıqdan sonra, təmizlənmiş sahəyə

gətirir, ehmalca üzü üstə yerə çevirirdilər.  Palçığın torpağa, eləcə də

qəlibə yapışmaması üçün qəlibi içərisinə su doldurulmuş kiçik çalaya

salıb çıxarırdılar. Kəsilmiş kərpicin təxminən hər tərəfi quruyurdu.

Kərpici yazda və payızda kəsib qurutmaq daha əlverişli idi. Bu zaman

günəş  şüaları onu bərabər səviyyədə qurudurdu. Quruduqdan sonra

onları pramida formasında yığır, yağıntıdan qorumaq üçün üzərinə ot,

küləş, qarğı və cil biçib tökürdülər.

  Azərbaycanda istifadə edilən qəliblərin ölçüləri və gözlərinin

sayı müxtəlif oluşdur. Kərpic kəsilməsində, bir qayda olaraq, ölçüləri

40x20-21x15-16 sm və ya 60x23-24x12-13 sm olmaqla “ayıbalası

qəlibi” adlanan 2,3,4 gözlü qəliblərdən istifadə olunurdu. Bundan

başqa,  ölçüləri  bir  qədər  kiçik  olan  qəliblər  də  işlədilmişdir.  Öz  işinin

ustası olan hər bir kərpickəsən gün ərzində 800-1000 ədəd kərpic

kəsməyi bacarırdı.

   

XIX-XX  əsrin  əvvəllərində  tikilən  evlərin  əksəriyyətində

“ayıbalası” kərpicdən istifadə olunmuşdur. Bunun əsas səbəbi

mərtəbəarası və dam örtüyünün böyük ağırlığa malik olması,

antoseysmik mülahizələrin nəzərə alınması və divarlarda çoxlu sayda

açırımların-taxça, yük yeri (camaxatan), divar şkafı, buxarı, dolab və s.

qurulması ilə izah olunur. “Ayıbalası” kərpicin ölçülərinin böyük

olması divar hörgüsünü iki qatda hörməyə və divar qatlarını bir-birinə

möhkəm bağlamağa imkan verirdi.

 Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, Azərbaycanın şəhər

tipli yaşayış məskənlərində və bəzi kəndlərində bişmiş kərpicdən

(qırmızı kərpic) də geniş istifadə olunmuşdur. Bişmiş kərpic yerli gil

materiallarından kustar sənətkarlıq karxanalarında hazırlanırdı. Bunun

üçün gildən yoğrulmuş palçıq çiy kərpic formasında qəlibləndikdən

sonra 5-6 gün açıq havada saxlanılır, daha sonra sobalarda bişirilirdi.

Naxçıvan bölgəsində bişmiş kərpicin qədimlərdən istifadə olunduğu, X-

XII əsrlərdə isə onun istehsalının kütləvi hal aldığı məlumdur. Burada

ölçüləri 22x22x5-7 sm, 17x17x6x5-7 sm olan “qızılbaş” kərpicinin və

ölçüləri 24x11-12x7-8 sm və 24x11x6x5-1 sm olan “rus” kərpicinin

yayıldığı qeyd edilir. [31] 1911-ci ildə Naxçıvanda tikilən bişmiş kərpic

zavodu öz fəaliyyətini bu yaxınlaradək davam etdirirdi. Bişmiş kərpic

---

zavodları Lənkəran-Astara, Gəncəbasar və  Şəki-Zaqatala bölgələrində

də mövcud idi.

 XIX-XX əsrin əvvəllərində Cənub bölgəsi (Astara Lerik,

Lənkəran, Masallı, Yardımlı) kəndlərində orta tavanlı  əhali ev tikintisi

zamanı bişmiş kərpiclə çiy kərpici kombinə edərək işlətməyə üstünlük

verirdi. Belə ki, evin fasad divarlarının üst qatı bişmiş kərpiclə, içəri

qatı isə çiy kərpiclə (lal kərpic) hörülürdü. Fasad hissəsinin bu cür

hörülməsinə “rükət verməklə tikinti üsulu” deyilirdi.

  

XIX əsrdə Azərbaycanın dağ və dağətəyi,  həmçinin çay

vadilərindəki kəndlərində tikinti material kimi çaydaşı və kötürdaşdan

(qaya daşı) geniş istifadə olunurdu. Daşdan tikinti materialı kimi

istifadə olunması Azərbaycan ərazisinin ən qədim sakinlərinə məlum

idi. Sarıtəpə yaşayış yerinin e.ə. VIII-VI əsrlərə aid edilən II,VII və VIII

kvadratlarında, həmçinin, Xınıslıda aşkar edilmiş divar qalıqlarının

hörgüsündə möhrə və çiy kərpiclə yanaşı, daşdan istifadə edilmişdir.

Qərb bölgəsindən keçən Şəmkir, Zəyəm, Tovuz, Axınca, Əsrik,

Həsənsu, Ağstafa, Coğaz, Tərsçay, Qabırrı, Kür və b. çaylar və onların

qollarının; Şirvanda Girdiman, Ağsu, Pirsaat, Dəvəbatan çaylarının;

Lənkəran bölgəsində Bəşəru və Viləş çaylarının, həmçinin Şəki-

Zaqatala bölgəsi çaylarının yataqları  çay daşı ilə zəngin olmuş və

ondan geniş istifadə edilməsi üçün əlverişli şərait mövcud olmuşdur.

  Azərbaycanın xalq yaşayış evlərinin tikitisində çaydaşından

fəqli olaraq qayadaşı (kötürdaşı), bir qayda olaraq, xam və işlənmiş

şəkildə istifadə olunurdu. XIX əsrdə qərb bölgəsinin əhalisi tikinti

daşlarının Daşsalahlı, İncili, Ağköynək, Musaköy, Zəyəm, Daşkəsən və

Murut mədənlərindən; Şirvan əhalisi Xilə, Böyük Çil, Pirəxəmiş, Tava

qışlağı, Kolaxanı, Çildaş, Qurbanlı, Bəklə, Udulu, Yekəxana, Mərəzə,

Cəməcəmli mədənlərindən; Naxçıvan əhalisi Şahtaxtı, Tağgəraltı,

Oğlan-qız, Xaraba, Gilan və Qarabağlar mədənlərindən; Bakı əhalisi isə

Şıx, Xilalan, Kəmli, Qaradağ və b. daş karxanalarından əldə edirdi.

Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın tikinti daşı ilə zənginliyini yazılı

məlumatlar da təsdiq edir. [32]

  

Əhalinin  xalq  yaşayış  fondunun  formalaşmasında  ağac

materiallarından da istifadə edilirdi.  Azərbaycanın Quba, Lənkəran,

Şamaxı. Şəki və Naxçıvan qəzaları, həmçinin, Kiçik Qafqaz ərazisi

---

meşlərlə zəngin olduğundan, bu ərazilərdə bol meşə-ağac materialı əldə

etmək mümkün idi. XIX əsrin sonlarında Azərbaycanın bütün

meşələrinin 24,3 faizinin təşkil edən Qarayazı, Dilican, Kürboyu tuğay

meşələrindən, həmçinin Kiçik Qafqaz dağları  ətəklərindəki

meşələrindən tikinti üçün sərfəli materiallar əldə edilir, ev inşaatında

işlədilirdi. Ağac materialları, bir qayda olaraq, evin dirək, kərən, pərdi,

qapı, dərasər, dam örtüyü, taxtapuş (dran), pəncərə, sütün, sürahı, divar

şkafı (gəncənə), zeh, harma ağacı və müxtəlif bəzək elementlərinin

(şəbəkə) hazırlanmasında, həmçinin müxtəlif təyinatlı təsərrüfat

tikililərinin inşasında istifadə edilirdi. Kərtmə, cığma, aradoldurma kimi

ev tiplərinin inşasında ağac materialları  əvəzedilməz idi. Tikinti

təcrübəsində qarağac (Ulmus Canpetris) palıd (Cnep  us pedun culata

ehri), fıstıq (Fadus orinetalis lipsky), göyrüş (Fraxsinus exselsior L),

vələs  (Carpinus,  Berelus  L),  şam  (Pinus),  ardıc  (Juniperus)  və  b.  ağac

cinsləri başlıca yer tuturdu. Dağlıq Şirvanın və Cənub bölgəsinin

yaşayış evlərinin taxtapuş dam örtüyünün hazırlanmasında da ağac

materialı (xüsusilə dəmirağac) geniş işlədilirdi.

 Azərbaycanın düzənlik ərazinlərindəki kəndlərdə qarğı, qamış,

avar və çubuq əsas tikinti materialı hesab olunurdu. “Durna” və

“Çovustan” tipli evlərin tikintisində bu tikinti materialları  əvəzsiz idi.

Evin yanlarının və dam örtüyünün qurulmasında geniş istifadə

olunurdu.

  Cənub bölgəsində geniş yayılmış “sündünəkə” tipli (“sünd”-

dirək deməkdir: “dirək ev”) evlərin “kümünün bağlanmasında” (dam

örtüyünün qurulmasında) qamış və lığdan geniş istifadə olunurdu.

Xarapa və pılkalardan çatma formalı düzəldilən dam örtüyünü üzərinə,

ətəkdən başlayaraq qamış, lığ dikinə qoyulurdu. Damın ətək yanlarına

qoyulan qamış, lığ qomları lijmun (yağmurluq), dikinə qoyulan qom isə

“sədu eğəti” (kəlləlik, tac) adlanırdı.

   Qarğı, qamış və çubuq həyətlərin ətrafına çəpər çəkilməsində

və müxtəlif səciyyəli təsərrüfat tikililərinin (quraqlıq, təndirxana,

çardaq, heyvandarlıqla əlaqədar inşa olunan təsərrüfat tikililəri və s.)

ətrafının hörülməsində inşaat materialı kimi çubuq, keçə, palaz, çadır,

“örəmə” adlanan xüsusi hörülmüş qotazlı ip və çətəndən istifadə

edilirdi.

---