Azərbaycan neftġ
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
63
Xarici kapitalistlər, xüsusilə də ingilislər öz kapitallarının böyük hissəsini çox vaxt yeni istehsal obyektlərinin yaradılması və neft istehsalının artmasına deyil, artıq mövcud olan müəssisələri əvvəlki sahiblərindən almağa sərf edirdilər. Bakı neft sənayesindən alınan gəlirin böyük hissəsi Bakı neft mədənləri üzərində öz inhisarını yaratmış aparıcı xarici iş adamlarının əlinə keçirdi. 1913-cü ildə müxtəlif şirkətlərin pay və səhmlərinin qiymətinin görünməmiş dərəcədə artması müəyyən dərəcədə neft sənayesində müharibədən əvvəlki canlanmanın nəticəsi idi. Yuxarıda deyildiyi kimi, xarici kapitalın Bakı neft sənayesinə axını xeyli dərəcədə güclənmişdi. Bakıda öz aparıcı mövqeləri ilə "Oyl korporeyşn" və "Şell" kimi iri şirkətlər Abşeron neft ehtiyatlarının böyük hissəsini öz əllərində cəmləşdirərək, neft sənayesində öz inhisarını yaratmış şirkətləri öz nüfuz dairələrinə salmışlar. Bütün qeyd edilənlərlə yanaşı Bakı neft sənayesinə xarici kapitalın güclü axını yerli sahibkarlar və iş adamlarının kəskin narazılığına səbəb olmuşdu. Belə ki, hələ 1885-ci ildə — Bakıda neft sənayesində iri kapitala əsaslanan xarici kapitalın coşqun fəaliyyəti dövründə Kəsən bəy Zərdabi Nobelin işğalçılıq fəaliyyətini nəzərdə tutaraq ürək ağrısı ilə yazırdı: "Savadsız (təhsilsiz) yaşamaq qeyri-mümkündür, xüsusilə də bizim diyarda. Onun sərhədləri xaricindəki sivil qonşular gündən-günə irəliləyərək bizim əmlak və varidatımıza sahib olur. Bir az da keçsə, biz onların rəncbərləri və mallarını daşımaları üçün arabaçılara çevriləcəyik". Həsən bəy Zərdabidən sonra, 1887-ci ildə Dmitri İvanoviç Mendeleyev xarici kapitalın Bakı neft sənayesinə müdaxiləsi əleyhinə öz səsini qaldıraraq yerli sahibkarları "fransız, alman, isveç, ingilis və amerikalıları Bakı neftini istismar etməyə" imkan verməməyə çağırırdı. Xarici kapitalistlərin Bakı nefti ilə bağlı apardığı talançılıq siyasətinə qarşı etirazlar bir sıra əsərlərin səhifələrində də öz əksini tapmışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq çar hökuməti əcnəbilər haqqında bir sıra xüsusi qanunlar qəbul etməyə və neft işi ilə məşğul olmaq sahəsində onların hüquqlarını məhdudlaşdırmağa məcbur oldu. Əcnəbilərin müvəqqəti istifadə üçün, yaxud da mülkiyyət kimi torpaq sahələri və daşınmaz əmlak almasına çar qanunları ən müstəsna hallarda icazə verirdi. Əcnəbilərin hüquqlarının məhdudlaşdırılması əsas etibarilə daşınmaz əmlak və torpaq sahələri sahibliyinə aid idi. Lakin bu məhdudiyyət Bakı neft sənayesinə xarici kapitalın cəlb edilməsi sahəsində Rusiya hökumətinin qəbul etdiyi qərarların icra olunmasına təsir etmirdi. hökumət bir tərəfdən torpaq sahiblərinin maraqlarını əcnəbilərin qazanc cəhdlərindən qoruyur, digər tərəfdən isə Rusiyaya xarici kapital axınının yolunu kəsmək istəmirdi. Çarizm siyasətinin bu cür "ikiliyi" onunla izah edilir ki, Rusiya iqtisadi cəhətdən Avropanın iri sənaye-maliyyə maqnatlarından asılı olan bir ölkə idi. 64
9 fevral 1890-cı il QANUNUNUN ƏHƏMĠYYƏTĠ
Ultizam sisteminin ləğvindən sonra Azərbaycan neft sənayesinin inkişafında (canlanmasında) baş vermiş üzvü dəyişiklər, qəbul olunmuş qanun və qərarların vaxtlı-vaxtında yeniləşdirilməsini tələb edirdi. Bu baxımdan Abşeron yarımadasında yaşayan kəndlilərin istifadəsinə verilmiş torpaq paylarından istifadə qaydalarına yenidən baxılaraq, onların tərkibindən neftli torpaqların çıxarılması haqqında Nazirlər Kabineti tərəfindən imzalanan 9 fevral 1890-cı il tarixli yeni qanun neft işi sahəsində 1872-ci il 1 fevral qanunundan sonra qəbul edilmiş istər siyasi, istərsə də iqtisadi cəhətdən çox əhəmiyyətli bir sənəd idi. Məlum qanuna qədərki neft qanunvericiliyində qəbul edilmiş aktların heç biri ümumi xarakter daşımadığından, bu sənədlər yalnız neft işinin ayrı-ayrı sahələrinə qismən şamil edilirdi. Məsələn: "Xam neftin və neft məhsullarının dəniz yolları vasitəsi ilə daşınması" (1886-cı il qanunlar toplusu 24, maddə 254), "Xəzər və Qara dəniz arasında Neft Kəməri Cəmiyyətinin yaradılmasına icazə verilməsi haqqında" (yenə orada, maddə 252), qanunları, Rəhbərlik tərəfindən "Yüksək imtiyaza malik hərbi və mülkü məmurlara neftli sahələrin bağışlanması haqqında" aktlar (1877-1881-ci illər) və s. Qeyd olunanlarla yanaşı, yalnız 1890-cı il 9 fevral tarixli qanun Bakı neft sənayesinin ümumi ehti- yaclarını nəzərdə tuturdu. Neft yataqlarının maneəsiz işlənilməsi və neftli sahələrin genişləndirilməsinə yönəldilmiş bu qanunun verilməsinin zəruriliyi Abşeron yarımadası istiqamətində xəzinənin sərəncamında olan torpaq fondunun müəyyən qədər məhdudluğundan, Bakı neft sənayesi rayonuna xas olan bəzi çətinliklərdən irəli gəlirdi. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, Amerikanın neft sənayesi çox böyük ərazidə (Pensilvaniya, Kaliforniya, Texas və s.) yerləşdiyi, eyni zamanda yerin təkindəki neftin çox da böyük olmayan həcmlərdə bərabər qaydada bölündüyü halda, Bakı neftinin qeyri - adi zənginliyinə baxmayaraq, əhatə dairəsi məhdud bir sahədə, cəmi bir neçə desyatində yerləşdi. Bir sıra geoloji axtarışlar nəticəsində Abşeron yarımadasının bir çox yerlərində istismar üçün kifayət dərəcədə neft ehtiyatlarının olduğu aşkar edilmişdi. Buna görə də bu yarımadanın torpaqları, xüsusən də, mədən sahəsinə yaxın olan torpaqlar xüsusi qiymət və əhəmiyyət kəsb edirdi. Bəzi istisnalarla Abşeron yarımadasının bütün torpaqları 11 kənd icmasının kəndli torpaq paylarının tərkibinə daxil idi. Kəndlilər ictimai torpaqlardan istifadə edərək, bunları şəxsi istifadəyə verə bildiklərinə və həqiqətən də qanun ilə hökumətə məxsus olan yerin təkini istismara verdiklərinə (uzunmüddətli icarə müqavi- lələri üzrə) görə, hökumət adları çəkilən kənd icmalarının torpaq paylarından neftli torpaqların alınmasını zəruri hesab etmişdi. Bu tədbir Dövlət Əmlak nazirinin təşəbbüsü ilə qanunvericilik qaydasında həyata keçirilmişdi. Nazirlər Kabinetinə 1890-cı il 18-19 yanvar tarixli 63 saylı təqdimatında torpaqların alınmasının zəruriliyini əsaslandıraraq qeyd edilirdi ki, "Abşeron" yarımadasının dövlət kəndliləri həm də yüksək qiymətli neftli torpaqların kəndlilər üçün əhəmiyyəti yoxdur, çünki onlar münbit deyildir və yalnız otlaq kimi istifadə oluna bilər. Kəndçilər buna görə də həmin torpaqlara kənd təsərrüfatı baxımından əhəmiyyət verməyərək yerin təki barəsində istifadə hüququna malik olmadıqlarından xəzinəyə məxsus neftli torpaqları əldə etməyə çalışan neft sahibkarları ilə qanunsuz sövdələşmələr aparır, qanun pozuntularına yol verirlər. Nazirlər Kabineti qeyd olunan məlumatla razılaşmış həmin torpaqların kəndlilərdən alınmasını 1893-cü il Qanunlar Məcmuəsinin 7-ci cildinə 543-cü maddəyə əlavə edərək onların hüquqlarını müəyyən etmişdir. Bununla yanaşı 1890-cı il 9 fevral qanunu ilə Dövlət Əmlak nazirinə aşağıdakı səlahiyyətlər verilmişdi: Qafqazda mülki işlər üzrə Baş rəisin razılığı əsasında aşağıdakılar barədə qayda və şərtlər müəyyən edilsin: a) Abşeron yarımadasının dövlət kəndlərinin xəzinə torpaqlarının tərkibindən neftli torpaqların çıxarılması; b) Bununla, torpağı təhvil vermiş adı çəkilən kəndlilərin mükafatlandırılması təmin edilsin; v) Neft çıxarılması təcili hesab edilməyən belə torpaqların həmin kəndlilərin müvəqqəti istifadəsində saxlanılması nəzərə alınsın. 1890-cı il 9 fevral qanununun göstərilən qaydalarında Abşeron yarımadasında neftli kəndli torpaq pay- larının bilavasitə xəzinənin sərəncamına verilməsinin şərtləri və qaydası sonralar Dövlət Əmlak nazirinin təsdiq etdiyi 1891-ci il 20 fevral tarixli "Abşeron yarımadasında neftli dövlət torpaqlarının dövlət kəndlilərinin torpaq payları tərkibindən çıxarılması üçün qaydalar"da öz əksini tapdı. Torpaqların alınmasının qayda və üsullarını müəyyən edən əsas müddəalar aşağıdakı 11 bənddə ifadə olunmuşdur. Bu bəndlər vaxtı ilə neft sənayesi tarixində torpaq məsələsinin düzgün izahatı üçün böyük əhəmiyyət daşıdığından, bəndlərin bütövlükdə verilməsi məqsədəuyğundur. 1.
kəndlilərinin torpaq payları tərkibinə daxil olmuş və Dövlət Əmlak nazirinin Qafqazda mülki işlər Baş idarəsi rəisi ilə birgə razılaşmaqla xəzinənin neftli torpaqlarının onların torpaq payı tərkibindən çıxarılması məqsədəuyğun hesab edilsin; 2.
Kəndlilərin tamamilə və daimi istifadəsində qalan həyətyanı yerlər istisna edilməklə, kəndli torpaqlarının bütün kateqoriyaları onlardan alınsın; Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|