15
882 50
12,6
0,3
12,6
1,6
27,3
54,6
883 60
14,2
1,2
12,2
1,9
29,5
49,2
884 89
21,7
1,4
28,5
2,5
54,1
60,8
885 115
27,4
1,6
35,6
2,8
67,4
58,6
886 123
32,4
0,8
35,7
3,0
71,9
58,5
887 155
44,0
2,3
41,5
3,4
91,2
58,8
888 182
50,0
2,6
58,5
3,8
114,9 63,1
889 192
61,1
3,4
88,6
4,2
157,3 81,9
890 226
67,8
4,6
97,1
6,8
176,3 78,0
İkinci müzakirə 1882-ci ilin martında, bir günə keçirildi. Həmin vaxt çar II Aleksandr qətlə yetirildiyin-
dən müzakirəyə son qoyuldu. Bundan sonra Raqozini dəstəkləyən olmadığından, məsələ əvvəlki kimi qaldı.
Şübhəsiz ki, Bakıda sənayenin inkişafı dövründə tez-tez durğunluq halları da olurdu. Hətta bəzən əvvəlcə-
dən açıq və qəti şəkildə bildirilirdi ki, sənaye dağılmaq üzrədir, lakin hər ilin sonunda məlum olurdu ki, sənaye
irəliləməkdə davam edir və əvvəlcədən deyilmiş bəd xəbərlərin yalanlığı üzə çıxırdı. Məlum həqiqətdir ki,
böyük şirkətlərin inkişafı kiçik şirkətlərin məhvi ilə nəticələnir. Bu məsələ Bakıda da müstəsnalıq təşkil etmirdi.
1880-ci ildə Bakı yaxınlığında 195 neft emalı müəssisəsi var idi. Bunlardan ancaq dördü iri müəssisə idi
(bunlardan ikisi Mirzəyevə, biri Bakı neft şirkətinə, biri də Sarkisova məxsus idi). 1885-ci ilin sonunda onların
sayı 136-ya enmiş və ancaq 100-ü işləyirdi. İldə 5000000 puddan çox kerosin istehsal edən iri zavodlardan
ancaq 12-si, 100000-500000 pud istehsal edənlərdən 15-i, 1000000 puddan aşağı istehsal gücü olanlardan 109-u
qalmışdı. Həmin 109 müəssisə əsasən iranlıların kiçik və köhnə müəssisələrindən ibarət idi. Hər birinin bir,
yaxud iki distilyatoru olan zavodlar ildə ancaq bir neçə ay işləyirdilər. Altı ən iri zavod isə aşağıdakılar idi:
Cədvəl 2
Müəssisə sahibləri
Kerosin tutumu
(hər biri 10 ton
olan sisternlərin sayı)
Nobel qardaşları Kaspi
şirkəti
22.200
(De Boer, menecer)
Batumi neft şirkəti
5.160
Palaşkovski və şirkəti
4.680
Tağıyev və Sarkisov
3.300
Bakı neft şirkəti
2.500
Şibayev və şirkəti
1.700
Gəmiyə qoyulan 43.000 sisterndən 17.100-ü Nobel qardaşlarının idi. Onlar fəaliyyətə başlayandan 6.700-
dən ancaq 10-u onlara məxsus idi.
Qara şəhərdən şərqdə yerləşən Ağ şəhər bu dövr ərzində böyümüş, sanitariya qaydaları və təmizlik
baxımından sahmana salınmışdı. Bakının bir neçə ən yaxşı neftayırma zavodu, məsələn Şibayev, Palaşkovski,
Oelrix və Bulfroyun müəssisələri, ən böyük sulfat turşusu zavodu burada yerləşirdi. Sulfat turşusu çox böyük
həcmdə İrandan gətirilirdi.
1880-ci ildə Bakıda 143 neft emalı müəssisəsi (o cümlədən 15 iri zavod daxil olmaqla) vardı, onlardan
yalnız 197-si işləyirdi. Bu müəssisələr 73.676.000 pud kerosin istehsal edirdi.
Neftçıxarma və neftayırma sənayesi ilə bərabər neft kəmərləri sistemi, neftin nəqli, qazma üsulları və
sənayenin təşkilində inkişaf nəzərə çarpırdı. 1884-cü ildə neft mədənlərini emal müəssisələri ilə birləşdirən altı
neft kəməri üç ildən də az müddət içərisində inkişaf edib on beşə, ümumi uzunluğu isə yüz milə çatmışdı.
1886-cı ildə Xəzər dənizində neft daşıyan iyirmi doqquz tanker var idi ki, bundan on biri Nobel
qardaşlarına məxsus idi. Onlar bir dəfəyə 985.000 pud neft daşıyır və Bakı ilə Volqa arasında yeddi aylıq
naviqasiya dövründə 28-30 səfər edirdi.
1889-cu ildə gəmi ilə neft daşınması aşağıdakı kimi artmışdı:
Cədvəl 3
Sayı
Minimum
çəkisi,tonla
Maksimum
çəkisi,tonla
Cəmi
16
Tankerlər
50
215
1.129
31.774
Gəmi heyəti
297
-
-
96.034
Tikilməkdə
olan
tankerlər
11
532
1.209
8.613
1890-cı ildə tankerlərin sayı 54-ə çatmışdı, onların ümumi tutumu 1.570.000 fut
3
idi. Neftin Xəzər
dənizində tankerlərlə nəqli 1880-ci ildə 15.000.000 pud idisə, 1890-cı ildə bu rəqəm 118.600.000 puda çatmışdı.
Qəribə olsa da demək lazımdır ki, mümkün hasilatın lap bir hissəsinə tələbat olduğu, Bakı göllərində nef-
tin yandırıldığı, quyuların ağzı bağlı qaldığı halda, Rusiyanın bir çox yerlərində Amerika neftini, yaxud Ra-
qozinin neftayırma zavodunun məhsulunu Bakı neftindən ucuz qiymətə alırdılar. Bundan da qəribəsi odur ki,
Zaqafqaziya dəmir yolunun yenicə açılmış Bakı-Tiflis bölməsi lampa neftini 8.000 mil uzaqda olan Amerikadan
alırdı. Halbuki Tiflisdən 341 mil aralı olan Bakıda isə neft seli hədər yerə axıb gedirdi.
Sankt-Peterburq 1883-cü ildə Bakı neftinin ucuz qiymətə olmasına baxmayaraq, hələ də Amerika neftinə
üstünlük verirdi (Amerika neftinin bir pudu 2,40 qəpik, Bakı neftinin bir pudu 1,30 qəpik idi). Səksəninci il-
lərin əvvəllərində Rusiyanın qərb və cənub bölgələrində də Amerika nefti üstünlük təşkil edirdi. Ancaq Volqa
çayı bölgəsində Bakının neft məhsullarının həddindən çox yığılıb qalması tədricən istehlakçıları özünə cəlb etdi.
Burada Odessa vasitəsilə Rusiya bazarına daxil olan Amerika neftinin idxalını azaltdı. Bu təzə yaranmış
bazarların yaradıcıları Odessa və Kiyev yəhudiləri idilər. Onlar məhsulun keyfiyyətinə fikir vermirdilər, əsas
məsələ malın ucuzluğu idi. Bu da bir sıra emal müəssisələrinə imkan verirdi ki, ən aşağı keyfiyyətli məhsulları
bazara çıxartsınlar. Hətta benzinə solyar yağı qatıb satırdılar. Bu hal o qədər davam etdi ki, axırda hökumət
1886-cı ildə alışma həddi 28"S-dən aşağı olan lampa neftinin satışını qadağan etdi.
Zaqafqaziya dəmir yolunun Bakı-Tiflis bölməsinin çəkilişi uzanırdı. Nəhayət, məlum oldu ki, dəmir yolu-
nu çəkmək üçün icazə almış Palaşkovski və Bunj böyük maliyyə çətinliyi ilə rastlaşmış və müflisləşmişlər. Bu
iki nəfər həm də neftin çıxarılması və emalı ilə də məşğul idilər.
Belə bir vəziyyət Rotşildlərin Bakıya gəlməsinə şərait yaratdı. Milyonların sahibi olan Rotşildlər bir
müddət idi ki, Şimali Qafqazda neft sənayesi ilə məşğul idilər və Avropada kifayət qədər böyük neftayırma za-
vodu tikdirib lampa nefti istehsal edirdilər. Onlar 1883-cü ildə Batumda Xəzər — Qara dəniz şirkətini qey-
diyyatdan keçirdilər. Şirkətin nizamnamə kapitalı 600.000 funt-sterlinq, məqsədi isə Bakı neftinin istehsalı,
emalı və satışı idi. Zaqafqaziya dəmir yolunu çəkdirənlər Rotşildlərə müraciət edib maliyyə köməyi istədilər.
Rotşildlər Batum şirkətinə məxsus neft mədənlərini və neftayırma zavodunu girov götürüb qısa bir müddətdə
2.000.000 funt-sterlinqdən artıq bir məbləği verdilər. Digər neft istehsalçılarına və emalçılarına gəldikdə isə
Rotşildlərin Bakıya dönmələri onlar üçün lap vaxtında oldu. Əgər Rotşildlər bu məqamda Bakıya gəlməsəydilər,
bu istehsalçı və emalçılar Nobel qardaşlarının mühəndis işi və maliyyə vəsaiti ilə rəqabətə davam gətirə
bilməyəcəkdilər. Rotşildlər kerosini çox asanlıqla alır və əksər hallarda pulunu qabaqcadan ödəyirdilər. Bununla
onlar özlərindən asılı etdikləri istehsalçıları bir çox böhranlardan sürüyüb çıxartdılar.
Zaqafqaziya dəmir yolunun tikintisi, nəhayət, 1883-cü ilin aprelində başa çatdı və may ayında işə düşdü.
Bundan əvvəl Bakı nefti Avropaya çox cüzi miqdarda gedib çıxa bilirdi. Təəccüblü deyildi ki, bu neft Baltik də-
nizində tankerlərə doldurulana qədər çox uzun məsafədə su və quru yolu qət etməli idi. Zaqafqaziya dəmir
yolunun tikilişi bu məsafəni azaldıb 560 milə endirdi və qısa yolla Bakı neftini Avropa istehsalçısına yaxın bir
məsafəyə çatdırdı. Lakin bununla belə hələlik dəmir yolu ilə neftin daşınma haqqı da ucuz deyildi — 560 mil
məsafəyə bir ton 20 şillinqə daşınırdı. Bu isə dəmir yolunun inşası işlərini o qədər də yaxşılaşdırmadı. Həmin
dövrdə çəkilmiş bütün dəmir yollarında olduğu kimi, burada da hökumət səhmdarlara əldə olunacaq gəlirdən
sabit bir faiz veriləcəyinə təminat yaratmışdı. Buna görə də onlar dəmir yolunun çəkilişinə maya qoysalar da,
sonralar onun inkişafı üçün narahatçılıq keçirmirdilər. Bu zaman Rusiya dəmir yol xətlərində Nobel
qardaşlarının 1.500 sistern neft və neft məhsulları daşıdığı halda, Zaqafqaziya dəmir yolunda ancaq bir neçə yüz
sistern var idi. Bundan əlavə Suram keçidində qatarların hərəkətinə də məhdudiyyət qoyulmuşdu.
1886-cı ildə neft sənayesi sahibkarlarının III konfransında London Palatası və Neft Assosiasiyası adın-
dan iştirak edən polkovnik Stüart yazırdı: "Nə Bakıda, nə də Batumda ingilis şirkəti yoxdur. Potidə yalnız bir
ingilis şirkəti var ki, o da əsasən şümşad ağacı, qarğıdalı, manqan və digər yerli materialların istehsalı və emalı
ilə məşğuldur. Bu sahədə işlər yaxşı gedir, ancaq neft işi ilə məşğul olan ingilis şirkəti yoxdur. Bakıda neft
emalçıları və istehsalçılarının əksəriyyəti iflasa uğramaq həddindədir. Ancaq bunlar o demək deyil ki, orada
yaxşı iş yapmaq olmaz. Dünyada hər hansı bir iş Bakıdakı sistem üzrə, yaxud olduğu kimi tam əksinə aparılsa,
onda müflisləşməkdən yan keçmək qeyri-mümkündür. Bakıdakı şirkətlərin başçılarından demək olar ki, hamısı
iş adamı deyil. Onlar çox vaxt burada olmurlar, əgər orada tapılsalar belə deyə bilməzlər ki, işlərinin vəziyyəti
necədir, gəlirəmi, ziyanamı işləyirlər?! İşlərini menecerlərinə tapşırıblar. Fəaliyyətləri ancaq pullar lazımi
qaydada və vaxtında köçürülmədikdə yoxlanılır və nöqsan olduqda işdən birdəfəlik çıxarılırlar. Bakıda bir iri
şirkət tanıyıram ki, iki il ərzində menecerini yeddi dəfə dəyişib. Şirkətlərin ofisləri ancaq səhər saat 8.30-dan 12-
dək, günortadan sonra da iki saata yaxın açıq olur. Qalan vaxtı kart oynayırlar. Hər yerdə biabırçı israfçılıq, hələ
ehtikarlıq bir yana qalsın, baş alıb gedir. Belə bir şəraitdə mənfəətin əldə edilməsi özü təəccüb doğurur. Bəzi əc-