Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum

25 
 
ilə  bağlı  məsləhətlər  verə,  habelə  hökumətin  inkiĢaf  strategiyasının  nəticələrini  izləyə  bilər.  
Qərar  qəbul  edən  Ģəxslər  arasında  yüksək  səviyyədə  məsləhətləĢmələr  artıq  aparılsa  da, 
yaradılması  təklif  olunan  ġura  aĢağıdakılar  arasında  daha  böyük  ölçüdə  ardıcıllığı  təmin  edə 
bilər:  (i)  hökumətin  büdcəsi  və  NQGĠUMS  prinsipi,  (ii)  siyasi  kurs  prioritetləri  və  büdcə 
prioritetləri,  (iii)  büdcə  prioritetləri  və  institusional  islahatlar,  (iv)  inkiĢaf  nəticələrinin 
monitorinqi.  ġura  il  ərzində  müntəzəm  qaydada  görüĢə,  bəzi  iclaslar  xüsusi  olaraq  büdcənin 
icrasına strateji rəhbərliyin təmin olunmasına həsr oluna bilər.   
20.
 
Təklif  olunan  ġura  makroiqtisadi  çərçivə  və  xərc  prioritetləri  ilə  bağlı  bütün 
tərəflərin, xüsusilə də sahə nazirliklərin mövqelərini büdcə prosesinin erkən mərhələsində 
uyğunlaĢdıra  bilər.  Bunu  həyata  keçirərkən,  dövlət  xərclərinin  inkiĢafa  təsiri  də  monitorinq 
oluna  bilər.  Azərbaycan  beynəlxalq  standartlara  uyğun  olaraq  xərclərin  idarə  olunması  üzrə 
çərçivə  yaratsa  da  (OMXÇ  əsasən  Büdcə  Sistemləri  haqqında  Qanuna  daxil  olunub, 
makroiqtisadi  siyasət,  gəlirlər  və  xərclər  üzrə  üç  nazirliklərarası  komissiya  fəaliyyət  göstərir), 
Prezident administrasiyasının büdcə prosesinin ilkin hazırlıq mərhələsində ―konsensus  yaradan‖ 
rolu gücləndirilə bilər. Büdcə ölkənin ən əsas siyasi kurs alətidir. Ötən bir neçə il ərzində yekun 
büdcə zərfi ilə bağlı son qərarlar (xərclərin səviyyəsi) büdcə dövrünün axırlarında (Sentyabrdan 
sonra)  verilib,  həmçinin,  ilin  ortalarında  əhəmiyyətli  dərəcədə  düzəliĢlər  edilib.  Əgər  büdcə 
prosesinin  əvvəlində  ölkə  rəhbərliyi  tərəfindən  müəyyən  olunan  strateji  prioritetlər 
aĢağıdakılarını  nəzərə  alsa  xərclərin  idarəçiliyi  prosesi  güclənə  bilər:  a)  ortamüddətli  büdcə 
parametrlərini  nəzərə  alan  qısa  strateji  sənədin  hissəsi  olsa  və  b)  büdcə  prioritetləri  üçün 
xərclərin  yüksək  xətlərini  əks  etdirsə.  Büdcə  xərclərinin  ən  yüksək  xətti  təkrar  müzakirə 
predmeti  olmazsa,  bu  halda  layihələrin  prioritetləĢdirilməsi,  nəzərdən  keçirilməsi  və  onların 
icrasının  mümkün  nəticələrilə  bağlı  iĢ  daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edər.  Buna  görə  Prezident 
administrasiyasının  orta  müddətli  strateji  roldan  baĢqa  büdcə  prosesinin  ilkin  mərhələsində 
iĢtirakı  tələb  olunur  ki,  aĢağıdakı  məqsədlərə  nail  olunsun:  (a)  orta  müddətli  makro  çərçivəni 
təsdiq etmək, (b) ortamüddətli büdcə parametrlərinin bir hissəsi olaraq illik inkiĢaf prioritetlərini 
müəyyənləĢdirmək, (c) xərclərin təsirinin monitorinqini aparmaq.   
21.
 
Büdcənin hazırlanması ilə bağlı məsuliyyətin bölüĢdürülməsilə yanaĢı təklif olunan 
ġura  yüksək  səviyyədə  strateji  və  koordinasiya  məsələləri  ilə  bağlı  məsləhətçi  rolunu 
oynaya  bilər.    BeĢ  yaxud  on  illik  strateji  sənəd  onun  iĢinə  kömək  edə  bilər.  ġura,  strateji 
məqsədlərin  prioritetləĢdirilməsi,  koordinasiya  maneələrinin  aradan  qaldırılması,  institusional 
islahat  prioritetlərinin  müəyyənləĢdirilməsinin  təmin  olunmasında  qabaqcıl  rol  oynaya  bilər.   
Buna  bir  neçə  səviyyədə  baxmaq  olar.    Birincisi,  makrosiyasət  səviyyəsində:  qeyd  olunduğu 
kimi,  artan  dövlət  xərcləri  hesabına  infrastrukturun  təkmilləĢdirilməsinin  faydaları    qeyri-neft 
özəl  sektorun azalmasının  ―qiyməti‖  ilə  (qeyri-neft investisiyalar,  yaxud qeyri-neft ixrac   və  ya 
qeyri-neft  BXĠ-nin  qeyri-neft  ÜDM-də  payının  azalması)  tutuĢdurulmalıdır.  Hökumət  dövlət 
xərclərinin  özəl  sektoru  həddən  artıq  ―sıxıĢdırıb  çıxaranda―  (crowding-out  effect)  qərar  qəbul 
etməlidir.  Ġkincisi,  infrastruktur  investisiyalarla  bağlı  aparılmıĢ  tədqiqatlar  onu  göstərir  ki, 
xüsusilə  yollarla  əlaqədar  yatırılmıĢ  investisiyaların  faydalı  olması  üçün  institusional  islahatlar 
tələb olunur. AraĢdırmalardan məlum olur ki, ixracın artırılması üçün sərhədin keçməsi ilə bağlı 
prosedurlar  (və  gömrük  təmizləməsi)  daha  səmərəli  qurulmalı,  karqo  yüklərinə  ədalətli 
yanaĢılmalıdır,  onların  əməliyyat  xərcləri  isə  (daha  az  gecikmələr,  qanunsuz  ödəniĢlərin 
olmaması) azaldılmalıdır. Üçüncüsü, kənd təsərrüfatı sahəsində hökumət baĢa düĢür ki, bu sektor 
məĢğulluq  və  ixrac  baxımından  vacib  mənbəyə  çevrilə  bilər.  Bu  yaxınlarda  hazırlanmıĢ  sektor 
strategiyasında Azərbaycanın bir neçə məhsul üzrə özünü təmin etməsi üçün vacib həvəsləndirici 
tədbirlər təklif olunur. Özünü təmin etmək və ixraca əsaslanan kənd təsərrüfatı istehsalı kimi ikili 
məqsədlər  uyğunlaĢdırılmalıdır,  çünki  özünü  təmin  etməklə  bağlı  həvəsləndirici  tədbirlər  ixrac 

---

26 
 
potensialına malik olan məhsulların sıxıĢdırıb çıxarılması ilə nəticələnə bilər. Dördüncüsü, fiskal 
sahədə  dövlət  sektorunun  səmərəliliyini  artırmaq  məqsədilə  yüksək  səviyyədə  rəhbərlik  tələb 
olunur.  Bu,  həm  cari  xərclər  səviyyəsində  (dövlət  sektoru  üzrə  iĢəgötürmə  qaydaları),  həm  də 
kapital xərclər səviyyəsində (satınalmalar, müasir qiymətləndirmə starndartları) görülməlidir ki, 
iqtisadiyyatın  diversifikasiyasına  (özəl  sektorda  yeni  iĢ  yerlərinin  açılması  və  özəl  sektora 
investisiya  üçün  imkanların  təmin  olunması)  öz  töhfəsini  vermiĢ  olsun.    Koordinasiyanın 
gücləndirilməsi  xüsusilə  də  qlobal  böhran  dövründə  dəyərli  olardı,  çünki  bu  zaman  xərclərin 
prioritetləĢdirilməsi tələb olunur.  Yuxarıda qeyd olunan nümunələrdən belə qənaətə gəlmək olar 
ki,  institusional  maneələri  həll  etmək  məqsədilə  yüksək  səviyyədə  koordinasiya  zəruridir.    Bu 
maneələr  hökumətin  əhəmiyyətli  dərəcədə  səylərinə  baxmayaraq,  arzuolunan  inkiĢaf 
nəticələrinin  qarĢısını  alır.  Bir  çox  Avropa,  Asiya  və  Latın  Amerika  ölkələrində  bütöv  bir 
hökümət  üçün  vahid  bir  mətləb  üzrə  orta  müddətli  prioritetləri  və  əsas  siyasətləri  (və  bəzən 
maliyyəni) müəyyən edən strateji çərçivə sənədin olması yararlı olmuĢdur. Belə bir çərçivə sənəd 
daxilində sektor üzrə strateji planlar (yaxud Dövlət Proqramları) hazırlanır və prioritetləĢdirilir.   
22.
 
Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, hesabatda tövsiyə olunur: 
Tövsiyə  2:  Prezident  yanında  məsləhətçi  qurumun  (məs.  İqtisadi  Şura) 
yaradılması  ilə cari   siyasi kursun və xərclərin koordinasiyasını gücləndirmək 
və rəsmiləşdirmək. Böhrandan sonra strateji çərçivə sənəd (beş yaxud on illik) 
və OMXÇ əsasında qərarları qəbul etmək  
23.
 
2002-2003-cü  illərdəki  vacib  səylərdən  sonra  xərclərin  səmərəliliyini  artırmaq 
məqsədilə  həyata  keçirilən  xərclərin  idarə  olunması  üzrə  islahatlarda  məhdud  irəliləyiĢ 
müĢahidə olunmuĢdur. Azərbaycanda 2005-08-ci illərdə dövlət xərclərinin həcmi 4,5 dəfə artsa 
da,  xərclərin  səmərəli  idarə  olunması  sisteminin  vacib  komponentləri  müəyyən  olunmayıb.  Bu 
cür  sistemlərin  əhəmiyyəti  o  zaman  daha  yüksək  olacaq  ki,  ümumi  dövlət  xərclərinin 
səviyyəsindəki  sürətli  artım  tempi  daha  az  mümkün  olsun.    Azərbaycanda  altıncı  ildir  ki, 
Xəzinədarlıq  üzrə  Ġnformasiyanın  Ġdarəolunması  Sistemi  (XĠĠS)  hazırlanır  və  investisiyaların 
qiymətləndirilməsi  sistemi  üzərində  də  iĢ  gedir.    2008-ci  il  üzrə  DXMH  (PEFA  report) 
hesabatında  Azərbaycanın  sistemi  büdcə  xərclərinin  icrası  baxımından  olduqca  yüksək 
qiymətləndirilir.  Lakin,  prioritetləĢdirmə  və  orta  müddətli  investisiya  büdcəsi  ilə  bağlı  təcrübə 
sahəsində  sistem  qeyri-kamil  hesab  olunur.  2008-ci  il  üzrə  ÖSQĠ  (CPAR  report)  hesabatına 
əsasən,  dövlət  satınalmalar  sistemində  məhdudlaĢdırıcı  satınalmalar  təcrübəsi,  tender 
iĢtirakçılarının  məhdudlaĢdırılması,  qeyri-səmərəli  mərkəzləĢdirilmiĢ  qərar  qəbuletmə  kimi 
subyektivlik imkanları mövcuddur.   
24.
 
Xərclərin 
idarə 
olunması 
sistemləri, 
o 
cümlədən 
XĠĠS, 
layihələrin 
qiymətləndirilməsi,  büdcənin  hazırlanması,  daxili  və  müstəqil  audit  kimi  islahatların 
icrasını  sürətləndirmək  son  dərəcə  zəruridir.    XĠĠS  və  layihələrin  qiymətləndirilməsi 
sisteminin  tamamlanmasından  əlavə,  Azərbaycanda  büdcənin  planlaĢdırılması  prosesini 
yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə islahatların sürətləndirilməsi faydalı olardı.  Bu prosesdə həm sektor, 
həm də təĢkilat səviyyəsində (DXMH-nin 2008-ci il hesabatında göstərildiyi kimi) orta müddətli 
resurs  zərflərini  (xərclərin  yuxarı  xəttlərini)  müəyyənləĢdirən  büdcə  çərçivəsi  ehtiva  olunur. 
Azərbaycan  büdcənin  funksional,  inzibati  və  iqtisadi  təsnifatını  apardığına  görə  bəzi  ölkələrlə 
müqayisədə  üstünlüyə  malikdir.  Hökumət  üzrə  daxili  maliyyə  nəzarəti  və  audit  sistemləri 
gücləndirilməlidir  ki,  səmərəlilik  və  qanunilik  daha  çox  təmin  olunsun.  Parlamentin  büdcə 
prosesində  rolu  və  Hesablama  Palatasının  iĢi  ilə  bağlı  daha  çox  Ģəffaflığa  ehtiyac  olacaq.  

---