Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum

21 
 
8.
 
Qlobal böhranın öhdəsindən gəlmək üçün Azərbaycan müəyyən strateji yanaĢmaya 
malik olmalıdır. Xüsusulə çətin qlobal mühiti və islahatların keçirilməsi üçün tələb olunan vaxt 
intervalını nəzərə alaraq qeyri-neft investisiyaların cəlb olunması üçün zəminin hazırlanması və 
qeyri-neft  ixracın  artırılması  kritik  olacaq.  Qısa  bir  vaxt  ərxində  hökümət  tələbin,  özəl  və 
hökümət  xərclərinin  (bu  xərclər  daha  dayanıqlı  xətt  üzərində  olmalıdılar)    stimullaĢdırılması 
üçün  yerli  mənbələr  axtarmalı  olacaq.  Böhran  nəticəsində  bu  gün  kapitalın  cəlb  edilməsi 
istənilən  ölkə  üçün  asan  məsələ  deyil  (dünyadakı  investorlar  əminsizlik  içindədir  və  inkiĢafda 
olan ölkələrdə faiz dərəcələri sürətlə artıb). Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaĢları olan Rusiya və 
Türkiyədə  inkiĢaf  perspektivləri  keçən  illə  müqayisədə  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalması  və 
dünyadakı neft qiymətlərinin aĢağı və qeyri-sabit olaraq qala bilməsi səbəbindən Azərbaycanın 
da  qeyri-neft  ixracına  tələb  qısa  bir  müddətdə  azala  bilər  .  Böhran  dövründə  Azərbaycan 
diqqətini  daxili  tələbin  dayanıqlığının  təmin  olunmasına  və  neft  qiymətlərinin  aĢağı  olduğu 
Ģəraitdə orta müddət baxımından dövlət xərcləri üçün ehtiyatlı planların hazırlanmasına yönəldə 
bilər. Eyni zamanda böhran Azərbaycan üçün Ģərait yaradır ki, ölkə özəl sektorun inkiĢafı üçün 
institusional  mühiti  gücləndirsin  və  diversifikasiyanı  dərinləĢdirsin.  Dünya  böhran  dövründən 
çıxarkən  yerdə  qalan  müəssisələr  (Azərbaycanın  əsas  ticarət  tərəfdaĢları  olan  ölkələrdə)  çox 
güman  ki  daha  güclü,  həm  qlobal  həm  də  regional  baxımdan  daha  rəqabətli  olacaq.  Bu 
müəssisələr  Azərbaycan  uğrunda  kəskin  rəqabətə  girəcəklər.  Buna  görə  böhran  Azərbaycana 
özəl sektorun əməliyyat mühitinin yaxĢılaĢdırılması üçün imkan verir.  
9. 
Bu  xülasədə  ölkənin  diversifikasiya  məqsədlərinə  çatmaq  üçün  16  tövsiyə  təqdim 
edilir. Makroiqtisadi idarəçiliklə bağlı tövsiyənin məqsədi makroiqtisadi sabitliyin qorunması və 
real  məzənnənin  dəyiĢkənliyi  effektinin  məhdudlaĢdırılmasıdır.  Bu,  daha  dayanıqlı  investisiya 
mühitinin  yaradılması  və  dövlət  xərclərinin  həcminin  daha  aĢağı  və  dayanıqlı  səviyyəyə 
gətirilməsi  sahəsində  ölkəyə  yardım  edə  bilər.  Kommunal  sektora  həsr  olunmuĢ  bölmənin 
məqsədi  Hökumətə  cari  infrastruktur  layihələrin  töhfəsinin  icmallaĢdırılması,  özəl  sektorun 
kommunal  sektorda  iĢtirakı  üçün  tədricən  Ģəraitin  yaradılması,  effektivliyin  artırılması  və 
hökumətin  kommunal  sektorda  iĢtirakı  ilə  bağlı  risklərin  öhdəsindən  gəlməsi  sahəsində  yardım 
etməkdən  ibarətdir.  Biznes  mühitinə  həsr  olunmuĢ  bölmə  idarəçilik  mühitinin  yaxĢılaĢdırılması 
yolu  ilə  daha  çox  qeyri-neft  investisiyaların  cəlb  olunması  və  diversifikasiya  məsələləri  üzrə 
yardım etməyi özünə məqsəd tutur. Maliyyə sektoruna həsr olunmuĢ bölmənin də məqsədi özəl 
sektorun  fəaliyyətinə  dəstək  verməkdən  ibarətdir.  Bu  bölmədə  kreditə  çıxıĢın  geniĢlənməsi 
tövsiyə  olunur  ki,  bu  da  müvafiq  institutların  fəaliyyətinin  yaxĢılaĢdırılmasını  nəzərdə  tutur  və 
onların vasitəsi ilə mikro, kiçik və orta müəssisələrin (MKOM) kreditə çıxıĢını gücləndirir. Eyni 
zamanda,  bu  bölmədə  digər  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələrin  təcrübəsi  nəzərə  alınaraq 
maliyyə  sektorunda sistem  risklər nəzərdən keçirilir. Son olaraq, insan kapitalına həsr olunmuĢ 
bölmədə  bazar  iqtisadiyyatına  daha  uyğun  təhsil  sistemi  və  Azərbaycanın  dövlət  sektorunun 
müasirləĢdirilməsi barədə tövsiyələr verilir.  
 
Makroiqtisadi sabitlik və dövlət vəsaitinin idarə edilməsi  
10.
 
Azərbaycan  makroiqtisadi  idarəçiliklə  bağlı  üç  çağırıĢla  üzləĢib.    Ġlk  növbədə,  təbii 
ehtiyatlarla zəngin ölkə olaraq, o təxminən 200 milyard ABġ dolları həcmində təbii ehtiyatlardan 
alınan gəlirləri gələcək nəsillərlə bölüĢmək niyyətindədir
5
. Ġkinci növbədə, o, çox dəyiĢkən neft 
                                                 
5
 Hesablama 2007-ci ilin ABġ dolları,  neftin orta nominal (real) qiymətinin bir barrel üzrə $65 ($52) olması, 2010-
2030-cu  illər  dövrü  üçün  cari  (daimi  2007)  ABġ  dolları  ilə,  və  8.5%  nominal  diskontlaĢdırma  dərəcəsi  əsasında 
aparılıb;  neftin  sübut  olunmuĢ  ehtiyatları  (2008-ci  ilin  iyul  ayına)  9  milyard  barrel  səviyyəsində  qiymətləndirilib,  

---

22 
 
qiymətləri  və  prosiklik  hökumət  xərcləri  (neft  qiymətləri  daha  yüksək  olanda  daha  çox 
xərcləməsi)  hesabına  yaranan  makroiqtisadi  dəyiĢkənliyi    idarə  etməlidir.  Neft  qiymətlərinin 
artması  dövründə,  daxili  inflyasiya  əhəmiyyətli  dərəcədə  artmıĢdır  (iri  neft  gəlirləri  və  ABġ 
dollarına qarĢı sabit məzənnə ilə dəstəklənməklə). Eyni zamanda, real valyuta məzənnəsi 2006-cı 
ilin  əvvəli  və  2008-ci  ilin  iyul  ayı  arasında  19,6  %-dən  çox  artmıĢdır,  bu  da  neft  bumunun 
müvəqqəti  xarakterini  nəzərə  alaraq  ölkə  üçün 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edən iqtisadiyyatın kənd 
təsərrüfatı  və  istehsal  fəaliyyəti  istiqamətində 
diversifikasiyasını çətinləĢdirib.  Qlobal böhran 
zamanı,  nominal  valyuta  məzənnəsi  sabit  qalsa 
da,  Azərbaycanın  ticarət  tərəfdaĢları  olan 
ölkələrin  devalvasiya  siyasətilə  bağlı  olaraq 
NEM  və  REM  2008-ci  ilin  dekabr  ayına  qədər 
bahalaĢmıĢdır. 
Üçüncü 
növbədə, 
qlobal 
iqtisadiyyatın kəskin tənəzzülə uğraması və neft 
qiymətlərinin  sürətlə  aĢağı  düĢməsi  xarici 
investisiya  axınlarını  və  növbəti  iki  il  ərzində 
ixrac  tələbatını  azalda  və  büdcənin  neft 
gəlirlərini  ən  azı  orta  müddətdə  məhdudlaĢdıra 
bilər.  Böhranla  üzləĢən  digər  ölkələr  kimi, 
Azərbaycan  da  özəl  sektorun  maliyyəyə  çıxıĢını  yaxĢılaĢdırmalıdır.  Bazar  Ģərtləri  ilə  kredit 
effektiv  Ģəkildə  verilsə  də  Hökumət  büdcə  vəsaitləri  və  beynəlxalq  borclanma  (əsasən  inkiĢaf 
institutlarından) hesabına yaranan fondlara çıxıĢın asanlaĢdırılması istiqamətində iĢləyir. Mərkəzi 
Bank tərəfindən likvidliyin artırılması sahəsində görülmüĢ tədbirlər də məqsədəuyğundur.    
11.
 
Yuxarıda  göstərilən  bütün  çağırıĢlar  neft  gəlirlərinin  davamlı  və  proqnozlaĢdırıla 
biləcək qaydada xərclənməsini  tələb edir. Neft bumuna hazırlaĢaraq, hökumət dayanıqlıq 
siyasətinin ilk pilləsi olaraq Neft Fondunu yaratmıĢdır. Hökumət, həmçinin, müasir büdcə 
çərçivəsinin formalaĢdırılması üçün baza yaratmıĢdır. Ölkə rəhbərliyi uzaqgörənlik nümayiĢ 
etdirərək    neft  gəlirlərinin  bir  qisminin  gələcək  nəsillər  üçün  saxlanması  üçün  Neft  Fondunu 
yaradıb,  eyni  zamanda,  büdcənin  neft  və  qaz  gəlirlərinin  icmal  büdcəyə  ötürülməsi  prosesini 
müəyyən  edən  Büdcə  Sistemi  haqqında    Qanunu  qəbul  etmiĢdir.  Lakin,  bu  alətlərin  optimal 
Ģəkildə istifadə olunması  xərclərin səviyyəsilə bağlı  qərarlar üzrə kosensus tələb edir ki, bu da 
Hökumətə ―daha çox‖ xərcləməklə bağlı təzyiqləri azaltsın.    
12.
 
Neft  bumuna  hazırlaĢaraq  hökumət  həmçinin  Neft  və  Qaz  Gəlirlərinin  Ġdarə 
Olunması  üzrə  Uzun  Müddətli  Strategiyasında  (NQGĠUMS)    neft  gəlirlərinin  “dəyiĢməz 
real  xərclər”  prinsipini  qəbul  etmiĢdir,  lakin  bu  hələ  tətbiq  olunmalı  və  həyata 
keçirilməlidir.  Hazırkı  hesabat  təklif  edir  ki,  yuxarıdakı  prinsip  dəyiĢməz  real  xərclərin 
məqsədəuyğun  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsi  üçün  daimi  gəlir  (DG)  yanaĢmasının  tətbiq 
edilməsi vasitəsilə həyata keçirilsin. Yəni proqnozlaĢdırılan neft gəlirlərinin cari dəyəri müəyyən 
olunur  və  faktiki  xərclər  yalnız  bu  məbləğdən  qazanılmıĢ  real  faiz  əsasında  həyata  keçirilir. 
2008-ci  ilin  iyun  ayının  neft  hasilatı  və  2008-ci  ilin  büdcə  proqnozlarına  uyğun  olaraq, 
Azərbaycan  davamlı olaraq  ildə 5.9 milyard ABġ dolları (2007-ci ilin qiymətləri ilə)  həcmində 
fiskal neft gəlirlərini (neft Ģirkətlərinin vergi ödəniĢləri daxil olmaqla) gözləyə bilər; bu əsasda, 
Neft  Fondu  2030-cu  il  üçün  78  milyard  ABġ  dollarını  toplamalıdır.    Hazırkı  rəqəm  və  DG 
                                                                                                                                                             
qazın  sübut  olunmuĢ  ehtiyatları  isə  1.34  trilyon  kubmetr  səviyyəsində  hesablanmıĢdır.  Bu  rəqəmlər  Azərbaycan 
Dövlət Neft Fondu tərəfindən təsdiqlənib. 
Diaqram 1. Neft gəlirləri: Xərclərin tövsiyə olunan 
səviyyəsi və maliyyələĢdirmə (qeyri-neft ÜDM-ə 
münasibətdə) 
 
Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları  
0%
 
10%
 
20%
 
30%
 
40%
 
50%
 
60%
 
70%
 
80%
 
90%
 
100%
 
05
 
07
 
09
 
11
 
13
 
15
 
17
 
19
 
21
 
23
 
25
 
27
 
29
 
Neft  
 
  
G
ə
lirl
ə
ri
 
Yeni borclar 
 
Qeyri-neft
 
 
G
ə
lirl
ə
ri 
 

---