Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Xanbudaqov  bundan  sonra  bu  işə  qarşı  çıxsa  onu  nəinki  biz  işdən  çıxarar,  hətta 
başını bədənindən ayırarıq» (13, f.l, s.74, iş 8, s.303). 
Ə.  Xanbudaqovu  millətçilikdə,  şovinizmdə  günahlandırırdılar.  O,  bütün 
bunlara  VI  qurultaydakı  çıxışında  cavab  verirdi  ki,  «Azərbaycanda  milli  məsələ 
olub, indi də var. Ancaq heç bir zaman onun indiki kimi (XIII Ümumbakı partiya 
konfransını  və  VI  qurultayı  nəzərdə  tuturdu  -  R.B.)  rəngi  yox  idi.  Xanbudaqov 
qeyd edirdi ki, mənim tərəfimdən heç zaman rus, fars və b. millətlər haqda məsələ 
qoyulmayıb,  sadəcə  türkləşmə  haqqında  olub.  Türkləşmə  Azərbaycanda  tam 
aparılmayıb.  O,  fakt  gətirir:  «Mədən  ittifaqı  və  BK  qərar  qəbul  ediblər.  Mən 
oxuyum  görün,  orada  türklərə  necə  münasibət  var:  «Aşağıdakı  əsas  qrupu  təşkil 
etmək:  Təklif  olunsun  Nikitinə,  Ağaverdiyevə,  Qutinə,  idarə  heyətinə  aşağıdakı 
qrup əsasında: Nikitin, Ağaverdiyev, Qutin, Yaroslavski, Aparin, Leyman, İvanov 
və b. bir rus yoldaş. Qərarda dərhal gözə çarpır. Bəs hanı türk fəhlələri? Niyə onlar 
cəlb olunmur?» (13, f.l, s.74, iş 8, s.256). 
Xanbudaqov  öz  çıxışında  türk  dilinə  qarşı  ögey  münasibətə  toxunaraq 
göstərirdi ki, 3 dekret verilməsinə baxmayaraq, indiyənə kimi, ancaq bunlar kağız 
üzərində  qalıb,  heç  bir  iş  görülməyib.  Türk  dili  istifadə  olunmur,  öyrənilmir. 
Həmçinin  Xanbudaqov  kitablar  haqqında  qeyd  edirdi  ki,  bizim  ədəbiyyat  çox 
yoxsuldur. Bakı nəşriyyatı minlərlə kitab satır, belə etmək olar ki, türk nəşriyyatına 
müəyyən  məbləğdə  pul  ayrılsın,  kitablar  türk  dilinə  tərcümə  olunsun.  Lazımi 
kitablar  olsun.  Beləliklə  də  kitabxanalarımız  zənginləşsin.  Bundan  başqa 
Xanbudaqov  Azərbaycanın  ucqar  rayonları  ilə  əlaqə  saxlayır,  onların  geriliyi, 
savadsızlığı  onu  daim  narahat  edir  və  bu  barədə  daim  ciddi  məsələ  qaldırırdı. 
Məsələn,  Lənkəranda  230.000  əhali  yaşadığı  halda,  45  yoxsul  məktəb  vardı. 
«Tədris  işlərinə  fikir  verilmir.  Bəs  nə  üçün  bu  haqda  danışmırsınız?  Siz  yalnız 
mərkəzi götürürsünüz». Həmçinin o çıxış edən  yoldaşların  yerli şovinizmi tənqid 
etməsinin  əleyhinə  çıxır  və  göstərirdi  ki,  «Diqqətin  9/10-nu  rus  şovinizminə 
yetirmək lazımdır. Yerli şovinizm o qədər əhəmiyyət kəsb etmir» (13, f.l, s.74, iş 8, 
s.257-258). 
Ə.  Xanbudaqov qonşu Gürcüstanla  müqayisədə  göstərirdi ki,  «şəhər icra 
hakimiyyətində  36  nəfərdən  27-si  gürcüdür.  Bundan  başqa  o  göstərirdi  ki,  Tiflis 
sovetində 43% gürcü, 17% erməni, 27% rus və 2% yəhudi. Biz bunu heç vaxt deyə 
bilmərik ki, hamısı türk olsun. Bu yalandı, hansı ki, siz yayırsınız» (13, f.l, s.74, iş 
8, s.258). 
VI  qurultayda  L.  Mirzoyan  Ə.  Xanbudaqovun  haqlı  narazılığına  və 
tələblərinə  qarşı  çıxır,  öz  mənfur  niyyətlərini  ört-basdır  etməyə  çalışır: 
«Xanbudaqov  deyir  ki,  qəzalar  inciyir,  onların  hər  şeyini  əllərindən  alırıq.  Lakin 
Xanbudaqov bunu deməyə də bilər. O bunu deməklə qərəzçilik toxumu səpir, fəhlə 
sinfi ilə Azərbaycan kəndliləri arasında narazılıq yaradır» (13, f.l, s.74, iş 8, s.285) 
Təbiidir  ki,  Ə.  Xanbudaqova  xalq  rəğbət  bəsləyirdi:  Həmişə  o,  xalqın 
içərisindəydi.  Onu  yerlərdə  də  çox  hörmətlə  qarşılayırdılar.  Bütün  fikirlərinə 

---

tərəfdar  çıxırdılar.  Lakin  bu  onu  istəməyənlərə  xoş  gəlmirdi.  Belə  söhbət 
yayılmışdı ki, Azərbaycanda Xanbudaqovun başçılıq etdiyi millətçi qrup fəaliyyət 
göstərir.  Xanbudaqov  isə  bunu  VI  qurultayda  qəti  təkzib  edib  deyirdi:  «Burada 
mənim əleyhimə çıxış edənlərin bir çoxunu oğurluq üstündə işdən çıxarmışam. Nə 
üçün mənim yanıma gələnləri təmayülçülər adlandırırlar. 
Əgər  rus  yoldaşlar  kiminsə  yanına  yığılırsa,  onları  kef  yoldaşı 
adlandırmaq lazımdır» (13, f.l, s.74, iş 8, s.63). 
Partiyada  yaranmış  ixtilaflar,  daxili  intriqa  nə  qədər  ört-basdır  edilsə, 
xalqdan  gizlədilsə  də,  yenə  də  geniş  kütləyə  gedib  çatırdı.  İstər-istəməz  hamı 
qurultaydakı, konfrans, plenumlardakı çəkişmələrlə maraqlanırdı. VI qurultayda L. 
Mirzoyan  kinayə  ilə  bu  məsələyə  toxunurdu:  «İndi  kəndin  və  qəzanın  harasına 
gedirsənsə, hər yerdə söhbət yalnız Ə. Xanbudaqovdan gedir. Afərin Xanbudaqov, 
vəssalam.  Bu  kimin  nəyinə  lazımdır,  kimdir  Xanbudaqovu  tərifləyənlər? 
dükanbazlar,  alverçilər,  dəllallar.  Bunlar  bizim  sinfi  düşmənlərimizdir.  Belə 
həqiqət var, deyərlər düşmən səni tərifləyirsə deməli sən heç nəyə layiq deyilsən. 
Nə vaxta qədər ki, burjuaziya, dükanbazlar, daim Xanbudaqovu tərifləyirlər, onda 
Xanbudaqova demək lazımdır ki, «Yoldaş Xanbudaqov sizin mövqeyiniz səhvdir» 
(13, f.l, s.74, iş 8, s.285). 
Nərimanov, Xanbudaqov kimi azərbaycanlı kommunistlər çox təəssüf ki, 
bir-birlərini  vaxtında  başa  düşmədilər,  bir-birlərinə  vaxtında  arxalanmadılar. 
Sovetləşmənin əvvəllərinə nəzər salsaq, o illərdə N. Nərimanov köməksiz idi. Onu 
nə yolla olur olsun təkləməyə çalışırdılar. Müəyyən mənada buna nail də olunurdu. 
Vaxtilə N. Nərimanovun üzünə ağ olanlar sonralar vaxt gələcəkdir ki, öz səhvlərini 
başa  düşəcəkdilər,  Nərimanov  kimi  tək  qalmaq,  unudulmaq  onların  da  qismətinə 
düşəcəkdir.  M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  «Azərbaycanın  sovetləşdirildiyi  ilk  gündən 
başlayaraq  müsavatçılıq  və  pantürkizmə  qarşı  amansız  mübarizə  aparan  Ruhulla 
Axundov «pantürkizmin zəhərli bir nümayəndəsi və «müsavat» partiyasının zavallı 
bir  agenti  kimi  günahlandırıldı.  Sovet  dərsliklərinə  panturanist  və  panislamist 
fikirlərini soxuşduran  «Türkiyə  agentləri»ni ciddi-cəhdlə  üzə çıxarmağı özü  üçün 
böyük  bir  hünər  sayan  Əliheydər  Qarayev  «Müsavat»  partiyası  ilə  beynəlxalq 
faşizmin  «soysuz  bir  uşağı»  kimi  ifşa  edildi.  Milli  Azərbaycan  hökumətinə  qarşı 
konspirasiyası  ilə  məşhur  olan  Azərbaycan  İnqilab  Komitəsinin  keçmiş  üzvü, 
1920-ci  ildə  Gəncə  üsyanının  yatırılması  tapşırılmış  baş  komisar  Həmid  Sultanov 
inqilabi  məhkəmənin  qərarı  ilə  Azərbaycanı  Sovetlər  birliyindən  ayırmaq  istəyən 
silahlı üsyan qüvvələrinin başçısı olduğu üçün ölüm cəzasına məhkum edildi: eyni 
zamanda  o  yabançı  bir  dövlətə  cəsusluq  etməkdə  də  günahlandırıldı.  Onunla 
birlikdə «sapıntçı» kommunistlərin bir çoxu da cəzalandırıldılar» (99, s.101-102). 
N.  Nərimanov  «Ucqarlarda  inqilabımızın  tarixinə  dair»  İ.  V.  Stalinə 
məktubunda  Xanbudaqovu  fırıldaqçı  adlandırır,  onun  apardığı  mübarizəni  təhlil 
edərək yazırdı: «Bu və başqa nitqlərində artıq yoxlanılmış mənbələrdən görünür ki, 
Mirzoyanın  son  vaxtlar  vəzifədən  atdığı  agent  qohumlarının  mənafeyini  müdafiə 

---