Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  «Siyasət  adamlarından  sonra  ədəbiyyata, 
incəsənətə,  elmə  mənsub  olan  bütün  görkəmli  şəxsiyyətləri  eyni  şiddət  və 
töhmətlərlə  təmizlədilər...  Yeni  sovet  konstitusiyasının  qəbulundan  və  rus 
hərflərinin  tətbiqindən  sonra  Azərbaycan  bolşevik  terrorunun  yeni  bir  mərhələsi 
başlandı. Məmləkətin həyatında az çox rolu olan adamlar aradan götürüldü. Sovet 
«Azərbaycanının yubileyi qeyd olunduğu gün, məsələn, «tarixi günün qəhrəmanı» 
kimi  öyüləcək  yerli  bir  ad  tapılmadı.  İlk  Azərbaycan  İnqilab  Komitəsinin  sədri 
doktor  N.  Nərimanovun  adı  belə  çoxdan  ölüb  getməsinə  baxmayaraq,  «milli 
sapıntçı xainlərin hamisi kimi» ifşa edildi (99, s.102). 
Sənədlərin  araşdırılması  belə  fikir  söyləməyə  əsas  verir  ki,  artıq  20-ci 
illərin  ortalarından  etibarən  bolşevik  üsul-idarəsindən  nəinki  təkcə  xalq,  hətta  bu 
rejimin  qurulmasında  yaxından  iştirak  edən,  vaxtilə  sosializm  ideyalarına  son 
dərəcə  aludə  olmuş,  illiuziyalara  qapılmış  çox  rəhbər  azərbaycanlı  kommunistlər 
də  narazı  qalaraq,  aldandıqlarını  başa  düşmüşdülər.  Bunu  N.  Nərimanovun 
silahdaşlarından Əhməd Əhmədovun
*
, B. Talıblının, M. Qədirlinin, T. Şahbazinin 
və b. arxivdə toplanmış  yazılı ifadə və məktublarından aydın görmək olar. Onlar, 
N.  Nərimanovun  ölümündən  az  qabaq  siyasi  baxışlarının  dəyişməsi  haqqında  çox 
maraqlı  fikirlər  söyləyirlər.  Məsələn,  Ə.  Əhmədov  N.  Nərimanovun  1925-ci  ilin 
martında ölümündən az qabaq Bakıya gəlişi haqqında yazır: «Həmişə olduğu kimi 
təmayülçü  rəhbərlər  Qədirli,  Şahbazi,  Abdulbaği  Məmmədzadə,  Əhmədov, 
Mahmudbəyov,  Muxtar  Hacıyev  və  b.  onun  başına  yığışıb  hazırki  siyasi  vəziyyət 
və gələcək planlar haqqında söhbət aparırlar. Belə qəti fikrə gəlirlər ki, Moskvanın 
Azərbaycanda  yeritdiyi  siyasət  Azərbaycan  xalqının  mənafeyinə  ziddir.  Onlar 
hesab  edirdi  ki,  Rusiyanın  siyasəti  nəinki  Azərbaycanda,  bütün  Şərqdə  iflasa 
uğrayır.  Əhmədov  deyirdi  ki,  indi  bizə  heç  kim  inanmır,  elə  başa  düşürlər  ki, 
«qırmızı  imperializm»  siyasəti  yeridirik.  N.  Nərimanov  və  Qədirlinin  fikrincə 
vəziyyətdən çıxmaq üçün hakimiyyət «təmayülçü»lərin əlinə keçməlidir. Ancaq bu 
çox  çətindir.  Çünki,  mərkəz  ancaq  vahid  böyük  rus  siyasəti  tutur.  Onlar  bizim 
hakimiyyətə gəlməyimizi heç eşitmək istəmirlər. N. Nərimanovun təkcə ümidi ona 
idi  ki,  Mərkəzdə  əgər  xarici-daxili  çətinliklər  əmələ  gələrsə,  böhran  yaranarsa, 
                                                           
*
Qeyd:  Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət Siyasi Par. və  İct. Hər. arxivinin sənədlərinə əsasən 
1900-cü ildə anadan olmuş Əhmədov Əhməd Baxış oğlu haqqında aşağıdakılar müəyyən edildi: 1918-
19-cu  ildə  mətbəədə  korrektor;  1920-21-ci  il  hərbi  məktəbdə  hərbi  komissarın  köməkçisi;  1921-22-ci 
ildə 26-lar adına 1-ci atıcı alayı hərbi komissarı; 1922-23-cü ildə Qaubitsa (top) batereyası; 1923-24-cü 
ildə  Azərbaycan  diviziyası;  1924-25-ci  ildə  AKb/P  MK-sı  təlimatçı;  1925-27-ci  ildə  Partiya  tarixi 
institutunda  elmi  işçi;  Ə.  B.  Əhmədov  1916-17-ci  ildə  sosioloq-inqilabçı  (eser),  1917-19-cu  illər  sol 
sosial inq., 1919-cu ildən əvvəl Hümmət, sonra isə Kommunist partiyasının üzvü oldu. 1927-ci ildə Ə. 
B. Əhmədov Az.BSİ (AzQPU) tərəfindən həbs edilməsi ilə əlaqədar işdən çıxarılır və onun elmi işinin 
nəşri dayandırılır. AK/b/P təftiş komissiyası Par. Kom-sının 1928-ci il 21 mart tarixli iclasının qərarına 
əsasən həbsdə olan Əhmədov Əhməd Baxış oğlu 1925-ci ildən qeyri-leqal Müsavat Partiyasının xeyrinə 
fəaliyyət göstərdiyi, Balaxanı kəndində müsavat özəyi yaratdığına görə AK/b/P sıralarından xaric edildi. 
1928-ci ildə güllələnmışdi. (13, f.l, s.122, iş 153,v.3-7). 
 

---

yalnız  bu  yolla  əsl  hakimiyyəti  biz  öz  əlimizə  ala  bilərik.  Əhmədovun  dediyinə 
görə,  Nərimanov  özü  etiraf  edirdi  ki,  bu  millətlər  əldə  olunmuş  nailiyyətlərə, 
diktaturanın yaratdığı çətin rejimdən qorunmaq üçün, məhv olmamaq naminə, bu 
inkişafa çatıblar. Əhmədov qeyd edirdi ki, siz (yəni N. Nərimanov) hesab edirsiniz 
ki,  SSRİ-də  heç  bir  sosializmdən  söhbət  gedə  bilməz.  Ona  görə  ki,  Rusiyada 
sosializm  qurmaq  üçün  heç  bir  şərait  yaranmayıb.  Siz  dünya  inqilabı  ideyasına 
artıq  inanmırsınız.  Onda  daha  sizin  kommunizmdən  nə  qalır?  Əgər  siz  özünüzü 
kommunist hesab edirsinizsə, onda siz özünüz-özünüzü aldadırsınız.» (13, f.12, s.l, 
iş 152, s.29-30). 
Əhmədov  onlara  sübut  etməyə  çalışırdı  ki,  «mənim  Rusiyadakı 
kommunizm  ideyalarına  inamım  itib.  Əvvəl-axır  bu  quruluş  dağılacaqdır. 
Marksizmlə  leninizm  arasında  ümumi  bir  şey  yoxdur.  Rusiyanın  təcrübəsindən 
məlum oldu ki, sosializmə keçid birinci növbədə möhkəm iqtisadi-mədəni bazanın 
möhkəmliyində  mümkün  ola  bilər.  Amma  Rusiyada  bu  hələ  görsənmir.  İkinci, 
sosializmə  demokratiya  yolu  ilə  gəlmək  olar.  Diktatura  və  vətəndaş  müharibəsi 
yolu  ilə  yox.  Biz  gördüyümüz  diktatura  deyil,  tarixdə  analoqu  olmayan  bir 
irticadır.» (13, f.12, s.l, iş 152, s.33). 
Əhmədovun  yazdığına  görə  onlar  bir  çox  vacib  məsələlər  ətrafında  - 
bolşevik rejiminin hansı tərəfdən dağılmasının mümkünlüyü, diktatura rejimindən 
demokratiya rejiminə keçməyin yolları, kominternin rolu və s. məsələlər barəsində 
diskussiyalar aparmışlar. 
N.  Nərimanov  Moskvaya  qayıdandan  az  sonra  onun  acı  və  müəmmalı 
ölüm  xəbəri  bütün  vətənpərvər  azərbaycanlıları,  o  cümlədən  onun  silahdaşlarını 
çox  sarsıtdı,  onlara  böyük  zərbə  vurdu,  beləliklə  də  «təmayülçülərin»  bazası 
dağıldı  (N.  Nərimanovun  bu  fikirlərini  mərkəz  artıq  hiss  etmişdi,  ona  görə  də 
Nərimanov kimi bir rəhbərin həyatda qalması onlara sərf etmirdi - R.B.). 
«Təmayülçü»  hakimiyyətin  tərkibi  haqqında  Ə.  Əhmədov  bildirirdi  ki, 
xarici  və  daxili  çətinliklər  yarandıqda,  Moskva  əgər  Azərbaycanın  taleyini, 
hakimiyyətini  təmayülçülərə  verərsə,  onlar  aşağıdakı  tərkibdə  hakimiyyəti  təşkil 
etmək,  «İctimai-etimad»  adlı  hökumət  qurmaq  istəyirdilər.  Qədirli,  T.  Şahbazi, 
Kazımov,  Teymur  Əliyev,  Talıblı,  D.  Bünyadzadə,  Abdulbaqi  Məmmədzadə,  Ə. 
Əhmədov,  Cəmil  Vəzirov,  Əyyub  və  Mahmud  Xanbudaqovlar  və  b.  (N. 
Nərimanovun ölümündən sonra)... 
Xalq  Komissarlar  Sovetinin  sədri  M.  Qədirli,  partiya  aparatına  gəldikdə 
isə AK(b)P MK-nın baş katibi S. M. Əfəndiyev, AK(b)P-nın katibi Həbib Cəbiyev 
(əgər o tam təmayülçü platformasını qəbul etsə), əks təqdirdə  AKP BK  katibi D. 
Bünyadzadə  ya  da  T.  Şahbazi  olmalı  idi.  (O  rəhbər  işçilər  ki,  özlərinə  ləkə 
salmamışdılar,  təmayülçülərə  qarşı  mübarizə  aparmamışdılar  -  R.B).  Vacib 
vəzifələri  təmayülçülər  tutmalı  idilər.  Milli  baxışlı  kommunistlərin  düşmənlərini 
Moskvaya qovmaq nəzərdə tutulurdu. Onların planlarında sonralar Moskva ilə yeni 
əlaqələr  yaratmaq,  Zaqafqaziya  Federasiyasının  ləğvi,  milli  ordu  yaratmaq  və  s. 

---