Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR
Partiyasının və sovet hakimiyyətinin qələbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
1920-ci illərdə Kommunist Partiyasının və sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmləndirilməsinə, partiya quruculuğunun müxtəlif sahələrinə dair yazılmış əsərlərdən, M. Mirhadiyev (84,85,86), K. Rəhimov (96), X. Əhmədov (27), X. Əliyev (38), Y. Tokarjevski (147), M. Səlimov (101), P. Əzizbəyova (109); C. Quliyev (72,119,120); Z. İbrahimov (52); M. İsgəndərov (53, 54); M. Məmmədov (81), S. Qəndilov (65, 66, 67, 68, 69) və başqalarının elmi monoqrafiyalarını göstərmək olar. İdeoloji səciyyəsinə baxmayaraq, bu əsərlər bir çox məsələlərin və faktların öyrənilməsində elmi dəyərini saxlamışdır. Mövzu ilə bağlı M. M. Mirhadıyevin «Proletariat diktaturası haqqında Lenin təliminin Azərbaycanda həyata keçirilməsi» əsəri maraq doğurur. Kitabda «kommunist partiyası daxilində antileninçi qrupların darmadağın edilməsi və AK(b)P-nin monolit birliyinin möhkəmlənməsi» bölümü partiyadaxili ixtilaflar haqqındadır. Hakim və yerli millətçilik əhval-ruhiyyəsindən bəhs edən müəllif Zaqfederasiya təşkilinin vaxtı çatmadığını göstərən yerli millətçiləri də ittiham edir. Bəllidir ki, bir sıra obyektiv səbəblərdən N. Nərimanov bu mövqedən çıxış edir, rəsmi yazılarında öz mövqeyini əsaslandırırdı. Müəllif 1924-cü ildə millətçi- təmayülçülərin darmadağın edilməsini mühüm qələbə kimi rəğbətlə anır. Müəllifin mövqeyi partiya sənədlərində təsbit olunmuş qərarlara müvafiq məzmun daşıyır. Y. A. Tokarjevskinin 1956-cı ildə nəşr edilmiş monoqrafiyası əsasən xalq təsərrüfatının bərpasına həsr olunsa da, bolşevik rəhbərliyində ixtilaflara səbəb olmuş məsələlərin son həlli variantlarını əsaslandırmaq mövqeyindən yazılmış, ixtilaf amili qabardılmamış, yalnız çox qısa tərzdə 1923-1924-cü illər ərzində partiyadaxili diskussiyalarda trotskiçilərin «darmadağın edilməsindən» bəhs olunur. Bu zaman Azərbaycan K(b)P-dakı deyil, ümumən SSRİ miqyasında müxalifətdən söhbət gedir və Azərbaycan kommunistlərinin fəal, yekdil mübarizəsi qeyd edilir. Əsər tədqiqat mövzusunun mahiyyətilə bağlı faktiki və düşündürücü məlumat verir. C. B. Quliyevin «V. İ. Lenin və Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmlənməsi uğrunda mübarizə» əsəri milli məsələdən, bolşeviklər arasında Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı fikir ayrılığından bəhs etsə də, əsər əsasən 1920-ci il aprel çevrilişinə qədərki dövrdən bəhs edir. Azərbaycan rəhbərliyində ixtilafların əsasən milli məsələlərlə bağlılığı C. B. Quliyevin Azərbaycanda milli siyasətin yeridilməsinə dair monoqrafiyasına diqqəti cəlb edir. Əsərin xronoloji çərçivəsi də mövzuya müvafiqdir. Zaqafqaziya respublikalarının müştərək idarəçilik sisteminin təsisatı prosesində fikir müxtəlifliyi, ayrı-ayrı kommunistlərin fərdi baxışları, rəsmi qərarların mahiyyəti, iqtisadi siyasətdə ixtilaflar, fraksiya mübarizəsindən, «Xanbudaqov qrupundan» müəllif ətraflı bəhs etmişdir. Mövzu ilə bağlı maraq doğuran əsərlərdən biri də M. S. İsgəndərovun «Из истории борьбы Коммунистической партии Азербайджана за победу советской власти» kitabıdır. İrihəcmli bu monoqrafiyada rəsmi qərarların əsaslandırılması geniş təhlil edilmişdir. Sovet hakimiyyətinin qurulması yönündə tədbirlərə müxalif qüvvələrə trotskiçilər ümumiləşdirilməsi şamil edilsə də, partiyadaxili ixtilafların əsas iştirakçılarından olan Lominadze, Sarkis mövqeyində duranlara müəllif nəinki birmənalı mənfi münasibət göstərir, hətta kəskin ifadələrlə onların əməllərini ifşa edir. Müəllif milli mənafe baxımından deyil, partiya mənafeyi baxımından tənqid mövqeyi tutsa da, ixtilaf doğuran məsələlərin mahiyyətindən də bəhs edir. 1920-1925-ci illərdə «Azərbaycanda Sovetlərin yaradılması və ınöhkəmləndirilməsi» adlı monoqrafiyasında X. Əhmədov konkret göstəricilərlə tarixi kontekstdə sovetlərin funksiyasına təhlil vermiş, əsasən sovetlərin fəaliyyəti ilə bağlı tənqidi münasibət göstərmiş, ixtilaflar məsələsinə isə geniş yer ayırmasa da, mövcud problemlərə toxunmuşdur. Əsərin bilavasitə tədqiqat mövzusu olmadığı və dövrün tələbləri nəzərə alındığından ötəri toxunulan «Xanbudaqov məsələsi» birmənalı qiymətləndirilmişdir (27, s.111-112). S. Qəndilovun əsərləri tədqiqat üçün təyinedici mahiyyətdədir. Bu baxımdan müəllifin yazdıqlarını zaman etibarı ilə qruplaşdırmaq faydalıdır. Mövzuya professional bağlılıq müəllifi sovet rejimi süquta yetdikdən sonra da yenidən müraciətə sövq edib. Vaxtı ilə ideoloji çərçivədə deyə bilmədiklərini sərbəst, obyektiv tərzdə şərh etmək tələbatı yeni əsərlərin yaranması ilə nəticələndi. Bununla belə hələ sovet dönəmində yazılmış «Azərbaycan Kommunist Partiyası sıralarının təmizliyi uğrunda mübarizə tarixindən» və «Azərbaycanda partiya quruculuğu məsələləri» tədqiqat üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. S. Qəndilovun «Azərbaycanda partiya quruculuğu məsələləri» monoqrafiyası 1920-1930-cu illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası daxilində baş verən prosesləri tematik və faktiki material əsasında araşdırmaq baxımından mövzunun tədqiqi üçün xüsusən dəyərlidir. Real hakimiyyət məzmunu daşıyan kommunist partiyası tərkibində geniş diskussiya və mövqe ayrılığına səbəb olmuş əsas məsələlər - həmkarlar ittifaqları məsələsi, partiya sıralarında təmizləmə, kadr hazırlığı, kənddə yeridilən siyasət, xüsusən də fraksiyalararası çəkişmələr, müxalifətçilərin mübarizəsi monoqrafiyada ayrı-ayrı bölmələr səviyyəsində tədqiq edilmişdir. 1971-ci ildə yazılmış bu əsər, dövrün ideoloji məzmunu imkanlarında 20-ci illərdə bolşevik rəhbərlərin Azərbaycanda yerli əhaliyə qarşı qərəzli münasibətini əks etdirməyə cəhddir. Sovet hakimiyyətinin mərkəzi orqanlarında gedən proseslərin Azərbaycan rəhbərliyində hansı reaksiyanı doğurması konkret şəxslərin mövqeyi, rəqəmlər əsasında açıqlanır. İxtilafların mahiyyəti müxtəsər, yığcam işıqlandırılsa da, aid olduğu bütün sahələri əhatə edir. Toxunulmuş məsələləri yazıldığı mühitdə obyektiv işıqlandırmaq mümkün olmadığından, S. Qəndilovun bəhs edilən monoqrafiyası mövzunu faktiki material baxımından tam əhatə edir. Sovet hakimiyyətinin qurulmasında xidməti olmuş, 20-ci illərin ictimai- siyasi həyatında əsas rol oynamış rəhbər kommunistlər, dövlət xadimləri haqqında, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|