Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

təmizlənmənin  nəticəsidir...  Azərbaycanda  biz  bütün  millətçi  alçaqları...  süpürüb 
atmışıq...  Partiya  dəmir  süpürgə  ilə  süpürülüb  təmizləndikdən  sonra  söhbəti  daha 
işgüzar  ruhda  aparmaq  mümkündür».  Bakı  şəhərində  2164 partiya  üzvündən  760 
nəfəri (və  ya bütün kommunistlərin 35 faizi), o cümlədən şübhəli keçmişinə görə 
221  nəfər,  səbatsızlığına  görə  97  nəfər,  partiya  intizamını  mütəmadi  pozmağa  və 
partiya intizamına tabe olmamağa görə 90 nəfər, millətçiliyə və şovinizmə görə 34 
nəfər, intriqaçılığa görə 31 nəfər partiyadan xaric edilmişdi (13, f.268, s.26, iş.32, 
s. 188-189). 
Bakı  şəhər  yoxlama  komissiyası  Azərbaycan  SSR-in  Türkiyədəki 
səlahiyyətli  nümayəndəsi  İbrahim  Əbilovu  «şübhəli  keçmişinə»  görə  partiyadan 
xaric  etmişdir.  Səbəb  bu  olmuşdur  ki,  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti 
qurulanadək  İbrahim  Əbilov  «Hümmət»  təşkilatının  sağ  cinahına  mənsub  idi.  N. 
Nərimanov  Əbilovu  müdafiə  edərək  Mərkəzi  yoxlama  Komissiyasına  ərizəsində 
yazmışdı: «Mən, Əbilov yoldaşı ən yaxşı və proletar inqilabına ən sədaqətli yoldaş 
kimi  tanıyan  bir  çox  yoldaşlardan  biriyəm  və  hazırda  Əbilov  yoldaş  Bakıda 
olmadığına  görə  təşəbbüsü  öhdəmə  götürüb  Mərkəzi  Komissiyadan  xahiş  edirəm 
ki,  Əbilov  yoldaşın  partiyadan  xaric  edilməsi  haqqında  şəhər  komissiyasının 
qərarına yenidən baxsın və AKP üzvü kimi onun hüquqlarını bərpa etsin... 
Mərkəzi  yoxlama  komissiyasının  sədri  K.  F.  Sturua  Nərimanovun 
ərizəsinin  üzərində  yazmışdı:  «Nərimanov  yoldaşın  məsuliyyəti  altında  Əbilov 
yoldaş 1920-ci ildən sayılan köhnə partiya stajı ilə AKP üzvlüyünə bərpa edilir». 
N.  Nərimanovun  Əbilov  üçün  «məsuliyyət  daşıması»  çox  çəkmədi.  1923-cü  ilin 
fevralında  İ.  Əbilov  Türkiyənin  Smirna  (İzmir)  şəhərində  cərrahiyyə 
əməliyyatından sonra vəfat etdi. 
Azərbaycanda  təmizləmə  zamanı  qadınlar  da  yoxlama  komissiyasının 
nəzərindən qaçmamışdır. Ceyran Bayramova, Xavər Şabanova, Qızxanım Ələkbər 
qızı  və  b.  müxtəlif  bəhanələrlə  partiyadan  çıxarılmışlar.  Təmizlənmə  nəinki  tək 
Bakıda, Azərbaycanın qəzalarında da xalqa ağır ziyan vurmuşdur. Göyçay partiya 
təşkilatında  650  kommunistdən  440  nəfəri  və  ya  62,1  faiz,  Ağdaş  partiya 
təşkilatında 61,1, Nuxa partiya təşkilatında 52, Şamaxı partiya təşkilatında təqribən 
50,  Quba  partiya  təşkilatında  46,2,  Qazax  partiya  təşkilatında  41,9,  Şuşa  partiya 
təşkilatında  32,  Naxçıvan  diyarında  944  kommunistin  25,7  faizi  partiyadan 
çıxarıldı (13, f.268, s.26, iş.32, s.190). 
Öz  vəzifələrindən  istifadə  edərək,  rüşvətxorluq,  intizamsızlıq,  sərxoşluq 
və  s.  səbəbindən  günahlı  olub,  təmizlənməyə  məruz  qalan  adamlar  da  var  idi. 
Ancaq onlar azlıq təşkil edirdilər. 
1921-ci il dekabrın 21-də N. Nərimanov RK(b)P MK-ya həyəcan və təşviş 
dolu şifrli teleqram göndərmişdi. Teleqramda deyilirdi:  «Azərbaycanda partiyanın 
təmizlənməsi  ən  kütləvi  hal  almışdı.  Azərbaycan  komissiyalarının  bütün 
qərarlarında fraksiyaçılıq aydın görünür. Təmizlənməni fraksiya mübarizəsi alətinə 
çevirmişlər.  Qəzalarda  vaxtilə  əksinqilaba  qarşı  mübarizə  aparmış  məsul  işçilərin 

---

hamısı  partiyadan  çıxarılmışdır.  Partiyanın  sıravi  üzvlərini  də  amansızcasına 
darmadağın  etmişdilər.  Xalq  komissarlarından  biri  də  salamat  qalmamışdı. 
Şaxtaxtinski,  Əfəndiyev,  Əliyev,  Qədirli,  Kazımov,  Vəzirov,  Talıblı  xaric 
edilmişlər. Bizim Ankaradakı diplomatik nümayəndəmiz də xaric olunmuşdur. Elə 
bir  vəziyyət  yaranmışdır  ki,  işləmək  əsla  mümkün  deyildir  (13,  f.609,  s.l,  iş  53, 
s.14). 
Qafqaz  diyar  yoxlama  komissiyası  və  onun  sədri  Mavrin  Azərbaycan 
kommunistlərinə  münasibətdə  qeyri  obyektiv  mövqe  tuturdu.  Onun  fikrincə 
Azərbaycandakı müsəlmanlar arasında səbatlı kommunistlər yox idi. N. Nərimanov 
buna  öz  münasibətini  bildirərək  yazırdı:  «Əgər  Azərbaycanın  müsəlman 
kommunistlərinin  əksəriyyəti  Mavrin  düşündüyü  kimi  millətçilik  əhval-
ruhiyyəsində olsaydı, inanın ki, Ermənistan Zəngəzuru almazdı. Gürcüstana müftə 
neft verilməzdi, Azərbaycan kommunistləri partiyanı sağlamlaşdırmaq məsələsində 
öz  müqəddəratlarını  Mavrin  kimi  «beynəlmiləlçilərə»  tapşırmazdılar.  Nərimanov 
təmizlənmənin  qərəzçiliklə  aparıldığını  göstərərək  diqqəti  ona  cəlb  edirdi  ki,  bir 
nəfər  də  «sol»  kommunist  partiyasından  çıxarılmamışdı,  partiyadan  kənarda 
qalanlar əsasən «sağ» kommunist adlananlardır» (13, f.268, s.26,  iş.32, s.191). 
Arxiv  materialları  və  aparılmış  tədqiqatlar  göstərir  ki,  Azərbaycanda 
sovetləşməyə  qarşı  yerlərdə  ciddi  müqavimət  göstərilmişdir.  Belə  ki,  çevrilişdən 
sonra bolşeviklərin apardığı siyasət xalqın ciddi narazılığına səbəb olmuşdur. 
Tərəddüd edənlər, ümid gözləyənlər, mübarizə aparmağın yersiz olduğunu 
güman  edənlər,  qeyri-leqal  fəaliyyətə  keçən  siyasi  partiyalar  və  rus  ordusunun 
özünü necə aparacağını gözləyən Milli ordu əsgərləri qısa müddətdə məsələnin əsl 
mahiyyətini  başa  düşdülər.  XI  Ordunun  özbaşınalığı,  qarətçilik,  hərcmərclik, 
xüsusən  günahsız  adamların  güllələnməsi  xalqın  qəzəbinə  səbəb  oldu.  Qəzəb 
dalğası üsyanlara gətirib çıxardı (49, s.45). 
1920-ci  il  mayın  26-dan  iyunun  20-dək  Gəncədə,  Tərtərdə,  Ağdamda, 
Şuşada  və  Zaqatalada  silahlı  üsyan  baş  verdi.  Üsyanın  başlanmasına  bilavasitə 
təkan  verəcək  hadisə  Azərbaycan  hərbi  hissələrinin  «sinfi  baxımdan  yad 
ünsürlərdən  təmizlənməsi»  tədbiri  oldu.  Yeni  hökumət  Gəncədəki  3-cü  piyada 
alayına, sovet hakimiyyətinin şərtləri əsasında fəaliyyət göstərməsini əmr etmişdir. 
Əmrin  yerinə  yetirilmədiyini  gördükdə  Azərbaycan  ordusunun  rəhbərliyini 
dəyişmək, əsgərlərini tərksilah etmək qərara alındı. Bununla da Gəncə komendantı 
şahzadə  Mirzə  Qacar,  onun  arxasınca  piyada  diviziyasının  rəisi  general-mayor 
Cavad bəy Şıxlinski və Cavanşir Kazımbəy vəzifədən uzaqlaşdırıldı. Mayın 12-də 
şəhər qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli həbs edilərək Bakıya gətirildi, mühakimə 
edilərək məhkəmənin hökmü ilə mayın 20-də güllələndi (50, s.37). 
Gəncədəki Azərbaycan milli ordusunun hərbi hissələri özlərinə qarşı yad 
münasibət  görərək,  döyüşə  hazırlıq  vəziyyətinə  gətirilib,  gizli  təlim  keçirməyə 
başladılar. Hadisələrdən duyuq düşən XI Ordu hissələri mayın 25-dən 26-na keçən 
gecə  Azərbaycan  ordusunun  qərargahına  hücuma  keçdilər.  Milli  ordunun  əks 

---