Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

ilə Zaqatala istiqamətində hərəkət etdi. İyunun 16-da Zaqatala üsyanı yatırıldı (12, 
f.27, s.l, iş 700, s.3). 
1920-ci  ilin  avqustunda  Quba  qəzasının  Dəvəçi  və  Qusar  rayonlarında 
üsyan baş verdi (12, f.27, s.l, iş 6139, s.41). 
Bu  üsyanlar  əvvəlki  üsyanlar  kimi  XI  Ordu  tərəfindən  amansızcasına 
yatırıldı. 
1920-ci  ilin  avqust-sentyabr  aylarında  Lənkəran  qəzasında  Sovet 
hakimiyyətinə  qarşı  güclü  və  uzun  müddətli  üsyan  başlandı.  Üsyanın  başında 
Qulam  Tağıyev,  general  Səlimov,  Nəcəfquluxan,  Hüseynəli  xan  və  Əsəd  xan 
Talışinski dururdu. Avqustun 24-də üsyançılar Biləsuvar-Astara arasındakı məsafə 
boyu  irəliləyərək  şəhərin  20  km-nə  çatmışdılar.  XI  Ordunun  xüsusi  şöbəsi 
tərəfindən törədilən özbaşınalıqlar qəzada sovet hakimiyyətindən narazı qüvvələri 
birləşdirdi. 
1920-ci  il  dekabrın  ortalarında  Astarada,  Girdənidə,  Şahağacıda  və 
Pensəri yaşayış məntəqələrində sovet hakimiyyəti devrildi. 1921-ci ilin yanvarında 
Lənkəran  qəzasında  sovet  hakimiyyəti  üçün  yaranmış  ağır  vəziyyət  aradan 
götürüldü. l921-ci ilin yayında qəzanın Astara hissəsində yenidən üsyan baş verdi. 
Xəzər  dənizi  hərbi  qüvvələrinin  köməyi  ilə  oktyabrın  5-də  bu  üsyan  da  yatırıldı. 
Lənkəran qəzasında müqavimət hərəkatı uzun müddət davam etdi (49, s.49). 
Sovetləşmənin  əvvəllərində  Azərbaycanda  müqavimət  hərəkatının  bir 
növü  də  qaçaqçılıq  idi.  Torpaqları,  var-dövlətləri  əllərindən  alınmış,  siyasi 
hüquqlardan  məhrum  edilmiş  adamlar  qruplar  halında  birləşərək,  yerlərdə  sovet 
hakimiyyətinə qarşı silahlı çıxışlar edirdilər. Onların içərisində ən güclüləri Nuxa 
qəzasındakı Hüseyn Əfəndinin dəstəsi idi. Göyçayda, Ağdaşda, başqa qəzalarda da 
onun dəstələri var idi (12, f.410, s.l, iş 103, s.136-137). 
Əsədulla  bəyin  başçılığı  altında  Şuşa  qəzasında,  Adil  bəyin  başçılığı 
altında  Kürdüstanda,  Şamxor,  Zaqatala,  Salyan,  Qazax  və  başqa  yerlərdə 
müqavimət hərəkatı güclü idi. 
20-ci  illərdə  günahsız,  öz  haqqını  tələb  edən,  haqsızlıqlara  göz  yuma 
bilməyənlər  «bandit»  möhürü  ilə  damğalanırdı.  Onların  içərisində  «öz  mənliyini, 
şəxsi həyatını bolşevik bəlasından qoruyub saxlamaq üçün müxtəlif yerlərə qaçan, 
dağlara  çəkilən  bəylər,  varlılar;  mövcud  hakimiyyətə  bel  bağlamayan  və  baş 
vermiş hadisələrin mahiyyətini dərk etməyən qruplar..; sovet hakimiyyətinə nifrət 
edən  silahlı  dəstələr..;  hakimiyyət  hərc-mərcliyindən  istifadə  edib  varlanmaq 
məqsədi  ilə  müxtəlif  «dinə-dona»  girənlər,  ev,  mal-heyvan  oğruları..;  vaxtilə  öz 
mənəviyyatını itirmiş və narazı camaatı bandit adlandıran bir çox kommunistlərin   
özü  də  sonradan  banditizmə  qarşı  mübarizənin  hədəfinə  çevrildi..;  sovet 
hökumətinə  sədaqətlə xidmət edən milis dəstələri  də.. bolşeviklərdən üz döndərir 
və beləliklə, «bandit»ə çevrilirdilər.» (49, s.50). 
20-ci  illərdə  bolşeviklərin  güclə  bərqərar  etdiyi  totalitar  aparat  belə, 
Azərbaycan xalqının milli-azadlıq hərəkatının qarşısını ala bilmədi. 

---

Araşdırmalar  göstərir  ki,  20-ci  illərin  ortalarında  Azərbaycanda 
müqavimət  hərəkatı  zəifləsə  də,  sonralar  müxtəlif  yerlərdə  ara-sıra  çıxışlar 
olmuşdur. 
Müqavimət hərəkatının qəddarlıqla  yatırılmasına baxmayaraq, işğalçılara 
əyani  sübut  olundu  ki,  Azərbaycan  xalqı  öz  azadlığı  və  istiqlaliyyəti  uğrunda 
mübarizə aparmağa qadir xalqdır. 
 
1.2. Milli dövlət mexanizminin dağıdılması, müstəqilliyin və ərazi 
bütövlüyünün itirilməsi 
 
Aprel  çevrilişindən  sonra  Azərbaycanda  qurulan  yeni  hökumət  dövlət 
quruculuğu  sahəsində  Rusiya  nümunəsini  rəhbər  tutaraq,  fövqəladə  dəyişikliklərə 
üstünlük  verirdi.  EIə  ilk  günlərdən  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətindən  miras 
qalmış dövlət idarəçilik sistemi dağıdılmağa başladı. General qubernatorluq, Bakı 
şəhər idarəsi,  quberniya idarəçiliyi,  polis,  məhkəmə  palatası  və  s. ləğv edildi.  Bu 
şəraitdə ilk növbədə yeni hakimiyyəti qoruyan, onun möhkəmliyinə təminat verən 
qurumlar  yaradıldı.  Polisin  əvəzinə  siyasi  prinsip  əsasında  təşkil  edilən  milis 
yaradıldı.  Azərbaycan  İnqilab  Komitəsi  1920-ci  ildə  özünün  ilk  dekretlərində 
torpaqların  (5  may)  meşə,  su,  yeraltı  sərvətlərin  (15  may),  neft  sənayesinin  (27 
may), Xəzər ticarət flotilyasının (6 iyun), bankların (9 iyun) milliləşdirilməsini elan 
etdi. 
Aprel  çevrilişindən  sonra  siyasi,  sosial,  iqtisadi  dəyişikliklər  edilməsinə, 
mütərəqqi addımlar atılmasına baxmayaraq, təəssüf ki, Rusiya Azərbaycana ancaq 
özünün  tərkib  hissəsi  kimi  baxdığından  bütünlükdə  sistem  Rusiyadakının  təkrarı 
idi.  Acınacaqlı  hal  idi  ki,  milli  mənafe,  yerli  şərait,  milli  xüsusiyyətlərin  nəzərə 
alınmaması,  dövlət  və  sosial  quruculuqda  buraxılan  səhvlər,  əsassız  radikallıq 
Azərbaycanda da təkrarlanırdı. Bu da çox şübhəsiz, ciddi partiyadaxili mübarizəyə 
gətirib  çıxaracaqdı.  Çünki  Mərkəzdən  göndərilən  və  idarə  edilən  rəhbərlərə 
Azərbaycanın spesifik milli xüsusiyyətləri yad idi. Mərkəzin mənafeyi baxımından 
bunlar nəinki nəzərə alınmır, hətta addımbaşı tapdanılırdı. 
Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  rəhbər  partiya 
orqanlarının  yeni  təşkilat  strukturu  yaradıldı.  1920-ci  ilin  iyulunda  AK(b)P 
Mərkəzi Komitəsində iki büro - Siyasi Büro və Təşkilat Bürosu, habelə MK katibi 
vəzifəsi təsis edildi. 
Çevrilişdən  sonra  azərbaycanlıların  əsas  rəhbər  vəzifələrə  çəkilməsi  son 
dərəcə  çətin  idi.  Belə  ki,  sovetləşmənin  əvvəllərində  azərbaycanlılara  az  çox  rast 
gəlinirdisə,  20-ci  illərin  ortalarında  artıq  rəhbərlikdə  rus,  ermənilər  daha  çox  yer 
tuturdular.  Bu  da  Mərkəz  üçün  maraqlı  idi:  öz  maraqlarına  münasib  kadrlarla 
işləmək,  xüsusən  də  hər  hansı  tale  yüklü  qərarı  qəbul  etdirmək  üçün  yalnız  öz 
adamları  olmalı  idi.  Siyasət  xatirinə  azərbaycanlılar  da  olmalı,  yalnız  Mərkəzin 
diktəsi  ilə  hərəkət  etməli  idilər.  Çox  təəssüf  ki,  onların  bu  siyasəti  bəzi 

---