Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

neçə aydır ki, maaş almırlar. Fəhlələr və ixtisasçılar arasında olan fərq fəhlələri çox 
narahat edir. Buna diqqət etmək lazımdır. 
Əgər  biz  fəhlələrin  güzəranını  yaxşılaşdırmasaq,  keçən  ilki  hadisə  baş 
verəcək, fəhlələr qaçacaqlar (144, s.47). 
Konfransda  fəhlələrin  istismar  olunmasına  öz  narazılığını  bildirən  N. 
Nərimanov  onların  maddi  vəziyyətinə  xüsusi  diqqət  yetirmək  lazım  olduğunu 
xüsusilə  qeyd  edərək  göstərirdi  ki,  «Biz  uşaq  deyilik,  hər  şeydən  əvvəl  fəhlənin 
orqanizmasını  saxlamaq  lazımdır  ki,  o  lazım  olan  işi  görsün.  Orqanizmi 
saxlamasaq, iş irəli getməz. Aydındır ki, əgər fəhlənin qan azlığı varsa, qan azlığı 
da ondan irəli gəlir ki, o, lazımınca qidalanmır, təbiidir ki, işə başlayandan 2-3 saat 
sonra onun baş hərlənməsi olacaq, beləliklə də o, istehsal edə bilməyəcək. Bunun 
əsasında  demək  olmaz  ki,  fəhlə  özbaşınalıq  edir,  fəhlə  işləmir.  Bundan  başqa 
fəhlənin yeri dinc olmalıdır, isti yaşayış yeri ilə təmin olunmalı, əgər rütubət varsa 
onun  qarşısı  alınmalıdır.  Hazırkı  şəraitdə  fəhlədən  çox  şeyi  tələb  etmək  olmaz... 
Nərimanov  deyirdi  ki,  fəhlənin  ailəsi  haqqında  da  düşünmək  lazımdır.  Əgər  biz 
fəhləni lazımi cəhətdən təmin etməsək, o, evə gedəndə onun körpə uşaqları ona iti 
gözlə  baxacaqlar...  «Ata  mən  acam,  mənə  yemək  ver».  Belə  halda  fəhlə  işləyə 
bilərmi?  O  bütün  diqqətini  işə  verə  bilərmi?  Yox,  bu,  fəhləni  əsəbiləşdirər,  onda 
narahatlıq yaradar (144, s.49). 
Azərbaycan  sovetləşəndən  az  sonra  milli  mənafelərin  nəzərə  alınmaması 
özünü  ruslaşdırma  siyasətində  daha  qabarıq  göstərdi.  M.  Ə.  Rəsulzadə  «Çağdaş 
Azərbaycan  tarixi»  əsərində  məsələni  işıqlandırırdı:  «Azərbaycanda  rus-bolşevik 
hakimiyyətinin  ruslaşdırma  siyasəti  iki  şəkildə  təzahür  edir:  iqtisadiyyatda 
mərkəzləşdirmə; mədəniyyət sahəsində ruslaşdırma». 
İqtisadi  mərkəzçilik,  məmləkəti  Moskvanın  nəzərdə  tutduğu  iqtisadi 
planlara  tabe  etməkdən  ibarətdir.  Bu  məqsədlə  Azərbaycanın  neft  sənayesi 
bilavasitə  Moskvadan  idarə  olunurdu.  Azərbaycan,  Sovet  İttifaqı  sənayesinin 
ümumi mənafeyi üçün Türküstandan sonra, ikinci, pambıqçılıq regionuna çevrilir. 
Azərbaycan  ərazisində  Rusiyadan  köçənlər  məskunlaşır.  Siyasi  və  iqtisadi 
müəssisələrdə  Rusiyadan  gələn  yabançı  ünsürlər  hökm  sürür,  şəhərlər  getdikcə 
milli özünəməxsusluqlarını itirir, sənaye işçilərinin sayı azərbaycanlıların zərərinə 
dəyişir.  Bir  sözlə,  «ən  demokratik  Stalin  konstitusiyası»  baxımından  sözdə 
müstəqil  Azərbaycan  respublikası  metropoliya  tərəfindən  qeyri-məhdud  bir 
miqyasda soyulmaqda və istismar edilməkdə idi (99, s.98). 
M.  Ə.  Rəsulzadə  «Azərbaycan  Cümhuriyyəti»  əsərində  mədəniyyətin 
ruslaşdırılmasını  Azərbaycanın  faciəsi  adlandıraraq,  göstərirdi  ki,  sovetləşmənin 
ilk  dövrlərində  bu  siyasət  mədəniyyətin  «formaca  milli,  məzmunca  kommunist» 
olmasından bəhs edən bolşevik formulu ilə maskalanırdı. 
Bütün  bunlarla  yanaşı  qısa  da  olsa,  Azərbaycan  xalqının  sovet  rejimi 
altında  nə  şəkildə  olur  olsun,  əldə  etmiş  olduğu  bəzi  mədəni  nailiyyətləri 
göstərərək  yazırdı:  «Hər  şeydən  əvvəl  indi  Azərbaycanda  oxumağı,  yazmağı 

---

bilməyənlərin  sayı  aşağı  səviyyəyə  enmişdir.  Türkcə  çap  edilən  qəzet  və 
kitabçaların  tirajı  artırılmışdır.  Almaniyada  rast  gəldiyimiz  azərbaycanlı  hərbi 
əsirlər  arasında  oxuyub  yazmağı  bilməyənlərə  rast  gəlmədik.  Azərbaycanlılar 
arasında  müxtəlif  ixtisaslar  sahəsində  yetişmiş  adamların  sayı  diqqətə  layiq  bir 
vəziyyətdədir.  Alimlik  qadınlara  da  aiddir.  Bir  çox  orijinal  pyeslərdən  başqa 
Azərbaycan teatrının repertuarı Avropa dramaturgiyasının tərcümə edilmiş pyesləri 
ilə  zənginləşdirilmişdir.  Əlbəttə  ki,  rus  yazıçılarına  üstünlük  verilmişdir.  Yeni 
istedad sahibi artist və aktrisalar meydana çıxmışdır. Səhnə sənəti inkişaf etmişdi. 
Bundan başqa məşhur bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli ilə başlanan Azərbaycan musiqili 
səhnəsi böyük addımlarla irəliləmişdi. Sovet İttifaqına daxil olan  millətlər arasında 
Azərbaycan musiqisi qabaqcıl bir yer tutmuşdur. Musiqi təhsili ümumiləşmişdi. ... 
Lakin  mədəniyyət  sahəsində  sayılan  nailiyyətlər  nə  kəmiyyət,  nə  də  keyfiyyət 
baxımından azərbaycanlıları təmin edəcək bir şəkildə deyildir» (99, s.97). 
Heydər Əliyev  yeni 2001-ci  il,  yeni əsr  və  üçüncü  minillik  münasibətilə 
Azərbaycan  xalqına  müraciətində  XX  əsr  tarixinin  III  mərhələsi  kimi 
qiymətləndirdiyi  sovet  dövrünü,  xüsusilə  sovetləşmənin  əvvəllərini  çox  düzgün 
xarakterizə  edərək  göstərir:  «Bolşeviklər  Şərq  ölkələrinin  yeni  inqilabı 
dəyişikliklərə  can  atmaq  arzusunda  olmadıqlarını  gördükdən  sonra  öz  siyasi 
məqsədləri naminə Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunub saxlanması ideyasından 
əl  çəkdilər.  1921-ci  ildə  Zaqafqaziya  Federasiyasının  yaradılması  artıq 
müstəqilliyin  itirilməsi  yolunda  atılan  ilk  addım  oldu.  1922-ci  il  dekabrın  30-da 
SSRİ-nin  yaranması  isə  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  son  qoydu.  O,  bir  sıra 
dövlətçilik  atributlarını,  o  cümlədən  bayraq,  gerb,  himn  və  konstitusiyasını 
qoruyub  saxlamasına  baxmayaraq, bir çox sahələrdə  özünün beynəlxalq  hüququn 
subyekti olmaq statusunu itirmişdi» (2, s.14) 
Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili  olması,  sovetləşmədən  sonra  rəhbərlikdə 
mübahisələrin  yaranmasına  gətirib  çıxartdı.  Əvvəlki  qurultaylarda  da  türk  dili 
ətrafında  mübahisələr  olmuşdur.  N.  Nərimanovun  Genuya  konfransında 
iştirakından  istifadə  edərək  sol  qrup  türk  dili  üzərinə  hücuma  keçmişdi. 
Məktəblərdə  rus  dili  dərslərinin  sayını  türk  dili  dərslərinin  azaldılması  hesabına 
artırmaq haqqında mətbuatda açıq çıxışlar edilirdi. 
1922-ci  il  fevralın  2-7-də  keçirilən  Bakı  Kommunistlərinin  IV 
qurultayında  geniş  mübahisə  oldu.  Nərimanov  çıxışında  demişdi:  «Yoldaşlar 
soruşurlar  idarənin  milliləşdirilməsinə  MK  necə  baxır?  Türk  dilinin  dövlət  dili 
olması qanundur. Bu haqda dekret var. Ona görə idarələrdə yazı və danışıqlar türk 
dilində olmalıdır. İndi məsul vəzifədə başqa millətlərdən olan kommunistlər durur. 
Onlar  azərbaycanca  oxuyub  yaza  bilmirlər.  Gizlətmək  lazım  deyil,  elə  yoldaşlar 
var  ki,  rusların  arasında  da  yox  deyillər.  Lənətə  gəlsin  teoretik  türk  dili.  Onlar 
Azərbaycanda  işləmək  istəmirlər.  Əgər  onlar  burada  daimi  işləməyi  qərara 
alıblarsa, türk dilini mütləq öyrənməlidirlər» (13, f.1, s.74, iş 5, s. 78). 
 

---