Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

N.  Nərimanov  Çiçerinə  məktubunda  yazırdı:  «1920-ci  ildə  mən 
Azərbaycanda  izdihamlı  yığıncaqda  çox  arvadlılığa  qarşı  nitq  söylədikdən  sonra 
yüksək  nüfuzlu  bir  molla  söz  alıb  Quranın  surələrinə  əsasən  çox  arvadlılığın 
əleyhinə çıxdı. Məsələ burasındadır ki, Quranda çox arvadlılığa icazə verən qanun 
da var, onu qadağan edən qanun da. Sosializm ideyasını da məhz İslamın qanunları 
əsasında  eyni ilə bu cür bərqərar etmək olar. Hər şey ondan asılıdır ki,  bu qanun 
kimlərin  əlindədir,  onu  kim  və  necə  yozur».  (13,  f.609,  s.1,  iş  71,  s.47-48).  O 
inanırdı ki, İslama – mədəniyyətə, tərəqqiyə mane olmaq məqsədi güdən nəzəriyyə 
kimi baxmaq böyük səhv olardı. 
N.  Nərimanov  İslamda  dünya  sivilizasiyası  tarixində  xüsusi  yer  tutan 
qüdrətli,  misilsiz  dərəcədə  zəngin,  dünya  mədəniyyətinə  həqiqətən  böyük  təsir 
göstərmiş mədəniyyət görür və təbliğ edirdi. 
Çevrilişdən  sonra  Azərbaycanda  dinə  və  dindarlara  qarşı  aparılan 
mübarizə,  xüsusən  vicdan  azadlığının  demokratik  prinsipinə  məhəl  qoyulmaması 
xalqda,  eləcə  də  böyük  nüfuza  malik  olan  ruhanilər  arasında  qəti  etiraza  səbəb 
olmuşdu.  N.  Nərimanov  bütün  haqsızlıqların  əleyhinə  çıxır,  matəm  günlərində 
məscidə gedərək xalqla bir yerdə olurdu. Ona böyük hörmət və inam bəsləyirdilər. 
1922-ci  ilin  avqustunda  (N.  Nərimanov  Tiflisə  getdikdən  sonra) 
respublika  orqanları  «şaxsey-vaxsey»  mərasimi  zamanı  camaatın  şəhərin 
küçələrindən keçib getməsini qadağan edən qərar çıxardı. Mərasim başlanan kimi 
hakimiyyət  orqanlarının göstərişi  ilə  hərbi qüvvələr hərəkətə  gəldilər. Baş vermiş 
toqquşmalar zamanı fəhlələr arasında ölənlər oldu (59, 4. XI. 1990). 
N.  Nərimanov  1923-cü  ilin  yayında  RK(b)P  MK-ya  göndərdiyi 
məktubunda  bu  kədərli  hadisələrdən  ətraflı  bəhs  edib,  matəm  mərasimi  zamanı 
hərbi  güc  işlədən  hakimiyyət  orqanlarının  əməllərini  qəti  pislədi,  mərasimin 
qadağan  olunması  haqqında  qərarı  inzibatçılığın,  əhalinin  dini  xüsusiyyətlərinin, 
yerli  adət-ənənələrin  qulaqardına  vurulmasının  əyani  təzahürlərindən  biri  kimi 
səciyyələndirdi. O, yazırdı:  «Bir materialist  kimi dinə qarşı çıxmaq bir şeydir, bu 
mərasimlərin yerinə yetirilməsini qadağan etmək məqsədilə silahlı qüvvə çıxarmaq 
başqa şey» (59, 4. XI. 1920). 
Mirzoyan  AK(b)P-nin  XII  konfransında  (6-12  iyun  1923)  din  əleyhinə   
təbliğatın  aparılmasında  yol verilmiş  səhvləri etiraf edirdi: «Dinə qarşı mübarizə 
əsas  məsələ  kimi  qalmaqdadır.  Amma  işi  apararkən  biz  bir  çox  səhvlərə  yol 
vermişik.  Biz  çalışmışıq  ki,  mövcud  olan  faktı  3  gün  ərzində  aradan  götürək. 
Düzdür,  biz  marksistlər  Allaha  inanmırıq,  ancaq  öz  işimizi  elə  qurmalıyıq  ki, 
dindarların heysiyyatına toxunmayaq. Təzyiqlərə yol vermək olmaz. Görün, biz bu 
işi  hara  gətirib  çıxarmışıq.»  (145,  s.22).  Ancaq  bu,  öz  cinayətkar  əməllərini 
sığortalamaq üçün qeyri-səmimi etiraf idi... 
1923-cü ilin iyulunda XII Ümumbakı partiya konfransında din əleyhinə iş 
aparılmasında  ciddi  əyintilərdən  təşvişlə  danışıldı.  Konfrans  məscidə  və  kilsəyə 

---

qarşı  «süvari  qoşunların  hücum»  etməsi  faktını  pislədi,  «basqınlardan  və 
kustarçılıqdan» düşünülmüş işə keçirilməsinin labüd olduğunu göstərdi. 
1923-cü  il  avqustun  22-də  AK(b)P  Bakı  Komitəsinin  Rəyasət  Heyəti 
qərara  aldı:  «Rayonlarda  «şaxsey-vaxsey»  mərasiminin  iştirakçılarına  nümayiş 
düzəltməkdə    maneçilik    törədilməsin.  Rayon    komitələrinə  və  «şaxsey-vaxsey» 
mərasiminə  qarşı  kompaniya  keçirilməsi  üçün  təhkim  edilmiş  məsul  işçilərin 
hamısına tapşırılsın ki, onlar istər məscidlərdə, istərsə də küçələrdə heç bir məcburi 
tədbirlər görməsinlər.» (59, 4. XI. 90). 
N.  Nərimanov  məscidlərin  və  digər  ziyarət  yerlərinin  təhqir  olunmasına 
qarşı  bütün  qüvvəsi  ilə  mübarizə  aparırdı  və  eyni  zamanda  digər  dinlərə  də  çox 
hörmətlə  yanaşırdı.  1924-cü  ilin  fevralında  Bakıda  Rojdestvenski  provoslav 
kilsəsini  uçurmaq  məsələsi  qaldırıldıqda,  dini  icmanın  nümayəndələri  bu  qərara 
gəldilər  ki,  SSRİ  MİK  sədri  N.  Nərimanova  teleqram  vurub,  ondan  məbədin 
saxlanmasını  xahiş  etsinlər.  O,  dindarların  teleqramına  dərhal  münasibətini 
bildirmişdi:  «Smidoviç  yoldaşa,  xahiş  edirəm  bu  məsələ  barəsində  mənimlə 
danışasınız.»  Bütün  Rusiyanın  patriarxı  Tixinovun  əfv  edilməsi  haqqında  SSRİ 
MİK-nin dekretini də məhz N. Nərimanov imzalamışdı (59, 04.XI.1990). Bu keşiş 
əksinqilabi fəaliyyətdə təqsirləndirilərək mühakimə olunmuşdur. 
Artıq  20-ci  illərin  sonunda  «Allahsızlar  cəmiyyəti»nin  adı  Moskvada 
olduğu kimi «mübariz allahsızlar ittifaqına» çevrildi. 
Beləliklə,  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  bərqərar  olunmasından 
sonra  cəmiyyət  həyatının  müxtəlif  sahələrində  istər  kadr  siyasətində,  istər  neft 
sənayesində,  dinə  münasibətdə,  ərazi,  dil  məsələlərində,  ümumiyyətlə,  cəmiyyət 
həyatının  bütün  sahələrində  yerli  şərait  və  milli  xüsusiyyətlər  nəzərə  alınmırdı. 
Faktlar, arxiv materialları göstərir ki, sovet hakimiyyəti möhkəmləndikcə, onların 
xalqlara  vəd  etdikləri  azadlıqlar  unudulur,  əsrlər  boyu  saxlanılan,  nəsildən-nəslə 
ötürülən  mənəvi  etnik  dəyərlər  üstündən  xətt  çəkilir,  amirlik,  totalitar  tədbirlər 
həyata keçirilirdi. 
20-ci  illərdə  İslam  dininə  qarşı  başlanmış  hücum  xalq  kütlələrində  sovet 
hakimiyyətinə  qarşı  nifrət  əhval  ruhiyyəsini  formalaşdırdı  və  sübut  olundu  ki, 
Azərbaycan  xalqını  öz  əqidəsindən  döndərmək,  «Allahsızlaşdırmaq»  mümkün 
deyil və xalqda inam, dinə etiqad əbədi yaşayacaqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---