Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

II FƏSİL. MİLLİ SİYASƏT ƏTRAFINDA RƏHBƏR DAİRƏLƏRDƏ 
İXTİLAFLAR VƏ SİYASİ ÇƏKİŞMƏLƏR 
 
2.1. Partiya rəhbərliyində ixtilafların parçalanmaya 
səbəb olması 
 
Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  az  sonra  Azərbaycanın  partiya 
təşkilatlarında  milli  siyasətin  məzmunu  və  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı  ciddi 
ixtilaflar  meydana  gəldi.  Respublikada  hakim  Mərkəzin  siyasətini  yeritmək 
prinsiplərinə  münasibətdə  məsul  vəzifəli  işçilər  arasında  bir-birini  izləmək,  təqib 
etmək və intriqa sistemi yaranır, bu da açıq və kəskin çəkişmələrə gətirib çıxarırdı. 
Çevrilişin  ilk  günlərindən  Bakıda  idarəçilik  əsasən  Bakı  partiya  təşkilatlarının  və 
Bakı  Soveti  İcraiyyə  Komitəsinin  erməni-bolşevik  rəhbərlərinin  əlinə  keçmişdi. 
Onlar  AK(b)P  Mərkəzi  Komitəsini,  Azərbaycan  SSR  Xalq  Komissarları  Sovetini 
əslində saymırdılar. 
Bakı  partiya  təşkilatının  rəhbər  işçilərinin  bir  qrupu  -  Ruhulla  Axundov, 
Sarkis  Danielyan,  Anastas  Mikoyan,  Mirzə  Davud  Hüseynov,  Levon  Mirzoyan, 
Həbib Cəbiyev, Semyon Qutin, Mixail Kaxiani, Vasili Yeqorov, Rəhim Hüseynov, 
Mustafa  Quliyev  və  başqaları  mövcud  qərarlara  əsaslanaraq,  Azərbaycanda  milli 
siyasətin  həyata  keçirilməsi  uğrunda  ardıcıl  mübarizə  aparan  N.  Nərimanovun 
əleyhinə  çıxdılar.  Onlar  Nərimanovu  müdafiə  edən  Azərbaycan  KP  MK  katibi   
Qriqori  Naumoviç  Kaminskiyə,  Azərbaycan  partiya  təşkilatının  görkəmli 
xadimlərindən  Sultan  Məcid  Əfəndiyevə,  Muxtar  Hacıyevə,  Mirbəşir  Qasımova, 
Həmid  Sultanova,  Dadaş  Bünyadzadəyə,  Möhsün  İsrafilbəyova  (Qədirliyə), 
Teymur Əliyevə və başqalarına da hücumlar etməyə başladılar (13, f.268, s.26, iş 
32,  s.107).  İxtilaflar  sovet  partiya  quruculuğu,  mədəniyyət,  təsərrüfat  siyasəti 
məsələlərinin geniş bir dairəsini əhatə edirdi. 
Aparılmış  tədqiqatlar  sübut  edir  ki,  aprel  çevrilişindən  sonra 
Azərbaycanda  hakimiyyətə  gəlmiş  siyasi  qüvvələri  aşağıdakı  şəkildə 
qruplaşdırmaq olar: 
1.
 
Azərbaycanda  sosializm  ideyalarını  həyata  keçirən  və  Moskvanın 
mənafeyini müdafiə edən qüvvələr. Bura müxtəlif millətlərdən olan kommunistlər 
daxil idi. 
2.
 
Siyasi  çevrilişdən  istifadə  edib  respublikada  hakimiyyətə  gəlmiş  və 
milli  intiqam  hissi  ilə  fəaliyyət  göstərən  erməni  kommunistlərindən  ibarət 
qüvvələr. 
3.
 
«Beynəlmiləlçi» azərbaycanlı bolşeviklərdən ibarət qüvvələr. 
4.
 
Xalqın  azadlıq  yolunu  sosializmdə  görən  milli  hisli,  milli  baxışlı 
kommunistlərdən olan qüvvələr (49, s.83). 
Belə  ki,  sovetləşmənin  əvvəllərində  Azərbaycanda  olan  mürəkkəb  siyasi 
şəraitdə hakimiyyətə gəlmiş siyasi qüvvələrin və rəhbərlikdə məsul vəzifələr tutan 

---

şəxslərin milli tərkibi müxtəlif idi. Onlar nəinki milli tərkibə görə, eləcə də siyasi 
məqsədlərinə  və  manevrlərinə,  ölkədə  aparılan  siyasətdə  «sərt»  və  yumşaq» 
mövqelərinə görə bir-birlərindən fərqlənirdilər.  Rəhbərlikdə yüksək vəzifələr tutan 
birinci  qrup  -  Mərkəzin  mənafeyini  müdafiə  edərək,  Moskvanın  partiya  xəttini 
«beynəlmiləlçilik  prinsiplərindən»  istifadə  etməklə  Azərbaycanda  tətbiq  etməyə 
çalışırdılar.  Hələ  çevrilişin  ilk  günlərindən  Moskvadan  Bakıya  «partiya  xəttini» 
yeritmək üçün yüksək vəzifələrə «təcrübəli bolşeviklər» göndərilməsi azərbaycanlı 
kommunistlərə  inamsızlıq  və  etimadsızlıqdan  irəli  gəlirdi.  Q.  K.  Orconikidze,  S. 
M.  Kirov,  N.  N.  Kolesnikov,  İ.  M.  Qubkin,  A.  P.  Serebrovski,  Lominadze  və 
başqaları  Azərbaycanda  partiya  xəttini  respublikanın  milli  mənafeyi  baxımından 
deyil, Mərkəzin mənafeyi baxımından həyata keçirirdilər. 
Düzdür,  onların  içərisində  Mərkəzi  Komitə  katibi  Q.  K.  Kaminski, 
Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfat Şurasının sədri N. İ. Solovyov kimi öz vəzifəsini 
vicdanla  yerinə  yetirən  bolşeviklər  də  var  idi  ki,  Azərbaycanın  milli  mənafeyinə, 
yerli xüsüsiyyətlərinə hörmətlə yanaşırdılar. 
Aprel  çevrilişindən  istifadə  edərək  hakimiyyətə  gələn  zahirən  bolşevik, 
daxilən  isə  ürəklərində  daşnak  qisası  gəzdirən,  milli  intiqam  hissi  ilə  yaşayan 
erməni bolşeviklərindən ibarət qüvvələr idi ki, tez bir zamanda Bakı Komitəsini öz 
əllərinə  alaraq,  Azərbaycanın  müstəqilliyi  və  inkişafına,  milli  mənafeyinə  xidmət 
edən  rəhbərlərə,  xüsusən  Nərimanov  və  onun  tərəfdarlarına  qarşı  müxalifətdə 
duraraq,  hər  vəchlə  xalqın  və  respublikanın  xeyrinə  olan  qərarlara  mane  olmağa 
çalışırdılar.  Mirzoyan,  Mikoyan,  Sarkis  və  başqa  erməni  kommunistlərinin 
hiyləgər,  planlı  siyasəti  nəticəsində  rəhbərləri,  o  cümlədən  istər  rus,  istərsə  də 
«beynəlmiləlçi» azərbaycanlı  rəhbərləri tərəflərinə çəkərək, öz niyyətlərini həyata 
keçirirdilər. Erməni kommunistlərinin  bu cür siyasəti və niyyəti təsadüfi deyildir. 
Onların  bir  çoxları  əvvəlcə  «Daşnaksütun»  partiyasının  üzvü  olmuş,  sonra  bu 
partiyadan çıxıb bolşeviklər partiyasına gəlmiş və təbiidir ki, öz millətçi baxışlarını 
da gətirmişdilər. 
Qeyd  etdiyimiz  birinci  və  ikinci  qruplaşmaların  strateji  və  taktiki 
məqsədləri  eyni  olduğundan  müəyyən  mənada  hər  hansı  bir  məsələnin  həllində 
razılığa  gəlinə  bilirdi.  Bu  qrupların  hər  ikisi  üçün  yeganə  məqsəd  Azərbaycanın 
sərvətlərini talamaq, müstəqilliyinə son qoymaq idi. 
Üçüncü  qrup  -  «beynəlmiləlçi»  azərbaycanlı  bolşeviklərdən  ibarət 
qüvvələr - R. Axundov, Ə. H. Qarayev, M. D. Hüseynov, H. Cəbiyev və başqaları 
idi ki, onlar da müəyyən səbəblərdən, xüsusən də gənc və təcrübəsiz olduqlarından, 
siyasi 
yetkinliyin 
olmamasından, 
sosializm 
quruculuğunun 
mürəkkəb 
məsələlərindən  baş  aça  bilmədiklərindən,  respublikada  yüksək  partiya  və  dövlət 
vəzifələrində  naşı  olduqlarından  mürəkkəb  hadisələrin  axarını  düzgün 
qiymətləndirə  bilmirdilər.  Onlar  özləri  də  hiss  etmədən  mirzoyanların, 
orconikidzelərin təsiri altına düşür, Azərbaycanın müstəqilliyi, yerli spesifik şəraiti 
ilə  əlaqədar  məsələlərə  lazımi  əhəmiyyət  verməyərək,  yanlış  mövqeləri  ilə 

---