Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Qurultayda  qeyd  edildi  ki,  Mərkəzi  Komitə  daxilində  əsas  məsələlərdə 
bəzən fraksiyaçılıq dərəcəsinə çatan və birliyin tamamilə aradan qalxmasına gətirib 
çıxaran  ixtilaflar  olmuşdur.  Fraksiya  mübarizəsi  MK-ya  respublika  həyatına 
istiqamət verən və rəhbərlik edən ali orqana çevrilməsinə mane olurdu. 
Qurultay, plenum qərarlarında  milli məsələ barəsində faydalı, mütərəqqi, 
inkişaf yönlü mülahizələr, tövsiyyələr təsbit olunsa da, əksəriyyəti kağız üzərində 
qalaraq  həyata  keçirilmədi.  Üstəlik  sol  qrup  Nərimanova  hücumlarını  davam 
etdirirdi.  Bu  hücumlar,  o  hətta  Azərbaycandan  uzaqlaşdırılandan  sonra  da  ara 
vermirdi. 
Aprel  çevrilişindən  sonra  bolşeviklərin  kadr  siyasətində  yol  verdikləri 
nöqsanlar,  xüsusən  də  azərbaycanlılara  qarşı  ögey  münasibət  nəinki  tək  xalqda, 
eləcə  də  rəhbərlikdə  ciddi  narazılıqlara  gətirib  çıxardığından  partiyanın  Bakı 
Komitəsi bir sıra tədbirlər görməli oldu. 
1921-ci ilin sonlarında Bakıda Mərkəzi Türk Sovet partiya məktəbi açıldı. 
Qəzalarda partiya siyasi maarif şəbəkəsi genişləndirildi (13, f.l, s.74, iş 5, s.84). 
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanda R. Axundovun, S. Qutinin, Ə. 
H.  Qarayevin,  M.  Quliyevin,  M.  D.  Hüseynovun,  H.  Cəbiyevin  və  AK(b)P  Bakı 
Komitəsinin digər üzvlərinin  cəmi bir ilə yaxın  partiya  stajı vardı.  N.  Nərimanov 
R.  Axundovun  və  Ə.  H.  Qarayevin  solçu  çıxışlarının  səbəblərini  birincinin  sol  
eserlər  partiyasından,  ikincinin  isə  menşevik  «Hümmət»  qrupundan  olmasında 
görürdü. Onların «ifrat inqilabçılığı», «ifrat beynəlmiləlçiliyi» də bu baxımdan irəli 
gəlirdi.  R.  Axundov  və  M.  D.  Hüseynovun  geri çağırılması  məsələsi  AK(b)P-nin 
IV qurultayında qalxmışdı. Kirov milli xətti nəzərə almadan həmfikirlərini müdafiə 
edərək  belə  deyirdi:  «Nə  üçün  cərrahiyyə  əməliyyatı  özlərini  beynəlmiləlçi 
adlandıran  yoldaşlar  üzərində  aparılmalı  idi?  Nə  üçün  bir  tərəfə  zərbə  vurulmuş 
(sol  fraksiyanın  üzvlərini  nəzərdə  tuturdu  -  red.),  o  biri  tərəfə  dəyməmişlər? 
...Ehtimal  ki,  onlar  öz  mövqelərini  yazılı  şəkildə  şərh  etmişdilər.  MK-nın  siyasi 
bürosu  yoldaşları  Moskvada  saxlamağı  və  Azərbaycana  qaytarmamağı  qərara 
almışdır.  Görünür,  Mərkəzi  Komitə  belə  hesab  etmişdir  ki,  bu  yoldaşlar 
Zaqafqaziyada partiya xəttinin daşıyıcıları ola bilməzlər» (13, f. 1, s.74, iş 5, s.66-
67). 
Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərində  milli  xüsusiyyət,  yerli  şərait  və  milli 
mənafelərin  nəzərə  alınmaması  dinə  və  digər  adət  ənənələrə  qarşı  mübarizənin 
güclənməsində özünü daha bariz şəkildə göstərirdi. 
Keçmiş  SSRİ-yə  daxil  olan  respublikalarda  dinə  qarşı  mübarizə 
özünəməxsus  xüsusiyyətlər  daşımışdır.  Belə  ki,  Azərbaycan  respublikasında 
yaranmış  hakimiyyətdə  qeyri-azərbaycanlı  qüvvələrin  aparıcı  mövqe  tutması  və 
milli kommunistlərin «tam beynəlmiləlçiliyi» başqa məsələlərdə olduğu kimi dinə 
münasibətdə də «öz sözünü» demişdir (49, s. 110). 

---

Respublikada  dinə  qarşı  mübarizədə  ilk  təşəbbüs  1920-ci  ildə  «Şaxsey-
vaxsey», «Şaxsey-vaxseydə kim iştirak edir» adlı plakatların buraxılması oldu (13, 
f.1, s.l, iş 32, s.18). 
1920-ci  il  mayın  15-də  Az.  SSR  Xalq  Maarif  Komissarlığının  verdiyi 
dekretdə  vicdan  azadlığı  elan  edildi.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  Dini 
Ayinlər Nazirliyi ləğv olundu. Xalq Maarif Komissarlığının öhdəsində olan bütün 
dövlət  məktəblərində  və  pullu  məktəblərdə  şəriət  dərslərinin,  habelə  məktəb 
daxilində hər cür dini ayinlərin icrası qadağan olundu. 
Rusiyada  bolşeviklər  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra,  hələ  1917-ci  il 
noyabrın  22-də  «Rusiyanın  və  Şərqin  bütün  müsəlman  zəhmətkeşlərinə»  adlı 
müraciət  qəbul  edildi.  Bu  müraciətdə  göstərilirdi  ki,  «İndi  sizin  dininiz,  milli  və 
mədəni müəssisələriniz azad və toxunulmaz elan edilir...» (141, 24.11.1917)1 
1920-ci il mayın 5-də Azərbaycan İnqilab Komitəsi bəy, xan və vəqf (din 
başçılarının)  torpaqlarının  müsadirə  edilib  heç  bir  ödənc  alınmadan  kəndlilərin 
istifadəsinə  verilməsi haqqında dekret imzaladı (123, s.16). Bu da  həqiqi mənada 
hücum xarakterli bir siyasət idi. Bolşeviklər yaxşı bilirdilər ki, müsəlmanlar məscid 
torpağına  sahib  olmağa  razılıq  verməz.  Ona  görə  də  Sovetlər  dekretin  yerinə 
yetirilməsi üçün şərt qoyurdular ki, dekretin həyata keçirilməsinə kim mane olsa, o 
adamlar zəhmətkeş xalqın açıq düşməni sayılacaq və qanundan kənar ediləcəklər. 
Müsəlman  dünyasının  müqəddəs  ayı  sayılan  məhərrəmliyə  qarşı  təbliğat 
İslam dininin başqa ayinlərinə və hətta dinin özünə qarşı aparılan təbliğatdan daha 
artıq səy tələb edirdi. 
Bolşeviklər  məhərrəmliyə  qarşı  15  maddədən  ibarət  olan  tezislərlə 
Kərbəla  hadisələrinə  siyasi  və  iqtisadi  nöqteyi-nəzərdən  yanaşır  və  bu  hadisəyə 
feodal münaqişəsi kimi qiymət verirdilər. Məhərrəmlik əleyhinə yazılmış tezislərdə 
İslamın əsaslarına da ciddi toxunulurdu (117, s.51-54). 
Az  K(b)P  MK-nın  1920-ci  ildə  respublikadakı  partiya  təşkilatlarına, 
ideoloji və din əleyhinə məsələ ilə əlaqədar təlimat məktubunda yazılmışdı: «Bütün 
qəza  təşkilatlarına,  AK(b)P-nin  yerli  orqanlarına.  «Aşura»  günü  yaxınlaşdıqca 
qabağımıza  çətin,  məsuliyyətli  iş  çıxır.  «Aşura»  günü,  onunla  bağlı  zəncirlərlə 
özünüdöymə,  küçələrdə  səs-küylü  yürüşlər  və  s.  bizim  üçün  silinməz  bir  ləkədir. 
Azad Azərbaycanda belə hallara yol vermək olmaz. Sizlərə  tapşırılır ki, Şaxseyə-
vaxseyə qarşı ağıllı təbliğat aparasınız.» (13, f.l, s.l, iş 32, s.34). 
Bolşeviklər  düşünülmüş  təbliğat  seçmişdilər.  Onlar  bu  cür  qabaqgörən 
siyasətlə çox nüfuzlu din xadimlərini öz ətraflarına çəkir və öz istədikləri kimi din 
əleyhinə iş görə bilirdilər. Təəssüf ki, çox hallarda ifrata vararaq hədlərini aşırdılar 
da. Bunu Orconikidze, Mirzoyan da sonralar öz çıxışlarında etiraf edirdilər. 
Azərbaycan  sovetləşəndən  sonra  şəriətin  başqa  adətləri  kimi,  orucluğa 
qarşı da barışmaz mübarizə aparılmağa başlandı. Bolşevik təbliğatında orucluq da 
məhərrəmlik,  novruz  və  qurban  bayramı  kimi  mövhumatçıların  uydurması 
sayılırdı. 

---