Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

«Neft  və  neft  məhsullarını  xarici  bazara  çıxaran  Serebrovski  çevik  və 
geniş ticarət əməliyyatları həyata keçirmişdi» (143, s.12-15). 
Beləliklə,  Azərbaycan  neftini  öz  istədiyi  kimi  «sağa-sola  dağıdaraq» 
Nərimanovun  qeyd  etdiyi  kimi  «sovet  Azərbaycanını  tanımaq  istəməyən» 
Serebrovski  həqiqətən  də  ilk  gündən  özünü  Azərbaycan  neft  sənayesinin  «tacsız 
kralı» kimi aparır, respublikanın hakimiyyət orqanları ilə əsla hesablaşmırdı. Hətta, 
öz  neftindən  ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  Azərbaycana  icazə  verilmirdi.  Belə  ki, 
1923-cü  il  fevralın  27-də  Azərbaycan  SSR  Xalq  Komissarları  Sovetinin  sədri  Q. 
Musabəyova  göndərdiyi  məktubunda  A.  Serebrovski  yazırdı  ki,  «Sizinlə  şəxsən 
danışmağımıza  əlavə  olaraq  onu  da  bildirirəm  ki,  Azərbaycan  hökumətindən  pul 
ala  bilmədiyimiz  üçün  fəhlələrin  əmək  haqqını  ödəyə  bilmirik.  Ona  görə  də 
Azərbaycan  neft  komitəsi  Azərbaycan  SSR  Xalq  Komissarları  sovetinin  göstərişi 
ilə  Azərbaycan  üçün  neft  məhsulları  buraxmayacaq».  Necə  deyərlər,  bağ  yiyəsi 
bağına qıydı, bağban bir salxım üzümə qıymadı» (93,21.07.2001). 
Neft sənayesində milli kadrlara olan ögey münasibət, onlara etimadsızlıq, 
inamsızlıq  Serebrovskinin  işində  özünü  bariz  göstərirdi.  Azərbaycanlı  fəhlələr, 
ixtisaslı,  təcrübəli  neftçilər  işdən  çıxarılaraq,  əvəzinə  «mədənlərdə  işçi  qüvvəsi 
ehtiyacını təmin etmək üçün Konstantinopoldakı 5 mindən çox vrangelçi əsgərləri 
Bakıya  gətirməyə  nail  olmuşdu».  Odur  ki,  1921-ci  ildə  müxtəlif  bəhanələrlə  bir 
neçə  dəfə  İstanbula  uzun  müddətli  ezamiyyətə  gedir,  «fəhlələr  üçün  ləvazimat» 
gətirmək pərdəsi altında olan bu ezamiyyət nəticəsində  «1921-ci ilin iyul-oktyabr 
aylarında 1500-dən yuxarı vrangelçi və onların ailə üzvləri gətirilərək Azneftkom 
hesabına Bakıdan Rusiyanın müxtəlif yerlərinə yola salınmışdı... 1923-cü il aprelin 
15-nə  olan  məlumata  görə  hazırlanmış  və  mayın  8-də  A.  Serebrovski  tərəfindən 
imza edilmiş siyahıda həmin sistemdə Vrangel ordusunda, habelə Denikin, Kolçak 
və  erməni  daşnak  ordularında  xidmət  etmiş  65  zabitin  adı  daxil  olmuşdu»  (93, 
22.07.2001). 
Azneftkomda gəlib işləyən vrangelçilər artıq 1921-ci ilin axırlarında neft 
sənayesi  sahəsində  gizli  təxribatlara  başlayırlar.  Onlar  neft  sənayesinin  bərpasına 
hər vasitə ilə mane olmaq istəyirlər. Mədənlərdə avadanlıqları xarab edir, yanğınlar 
törədir,  fəhlələr  arasında  Sovet  hökumətinə  qarşı  təbliğatlar  aparır  və  b.  təxribat 
əməlləri törədirdilər. Buna görə də 1922-1923-cü illərdə vrangelçilər ciddi nəzarətə 
götürülür (93, 22.07.2001). 
Çevrilişdən sonra Azərbaycan öz neftindən demək olar ki, məhrum edildi. 
Xüsusən  Bakıda  Neft  sənayesinə  qeyri  millətlərin  nümayəndələri  -  ermənilər, 
ruslar, yəhudilər daha çox cəlb edildilər. O zaman Azneftin sədri kimi respublikaya 
göndərilən  Serebrovski  ilə  N.  Nərimanov  arasında,  neft  məhsullarının  müəyyən   
faizini  Azərbaycanın  hesabına  verilməsi  üstündə  narazılıqlar  olmuş,  hətta 
Nərimanov  Siyasi  Büroda  respublikanın  xeyrinə  qərar  qəbul  etdirməsinə 
baxmayaraq, Kirov və Mirzoyan, eləcə də Serebrovski bu qərara əhəmiyyət vermir, 
əksinə sərvətimizi öz bildikləri kimi talan edirdilər. 

---

N.  Nərimanov  «Ucqarlarda  inqilabımızın  tarixinə  dair»  məktubunda 
yazırdı:  «Sovet  Azərbaycanı  özü  könüllü  olaraq  neftin  Sovet  Rusiyası 
zəhmətkeşlərinə mənsub olduğunu elan etmişdir, lakin sovet respublikasında başda 
«kral» Serebrovski olmaqla «Monarxiya yaratmaq nəyə lazım idi, o indiyənə qədər 
elə bilir ki, azərbaycanlıları aypara və ulduzlarla aldadır... 
Azərbaycan  birinci  il  nəinki  neft  verir,  hətta  öz  dövlət  kassasından 
fəhlələrin məvacibini də ödəyirdi. Bundan artıq beynəlmiləl nə ola bilər?... 
Əgər  indi  Neftkomun  və  Baksovetin  qulluqçularının  tərkibinə  nəzər 
salınarsa, onda qərəzsiz müşahidəçi dəhşətə gələr. Yerli müsəlman mühəndislər və 
ümumiyyətlə,  ziyalılar  alver  edir,  bu  müəssisələr  isə  rus,  erməni  və  yəhudilərlə 
doldurulmuşdur. 
Azərbaycan  kəndlisi  ağ  neft  olmadığı  üçün  talaşa  yandıranda, 
azərbaycanlı  vətəndaş  Tiflisdə  ağ  neftin  Gəncədəkindən  ucuz  satıldığını  görəndə, 
istər-istəməz bütün bunları  törədənlərin ünvanına tənə, müstəmləkəçilikdə ittiham 
və s. eşitməyə məcbur olursan.»  (90, s. 35-36). 
1922-ci  il  yanvarın  18-21-də  keçirilən  IX  Ümumbakı  Partiya  Konfransı 
bir  çox  məsələləri  müzakirə  etdi.  «Azərbaycan  işçilərinə  Mərkəzin 
«Direktivlərindən»  irəli  gələn  vəzifələr  IX  Ümumbakı  Partiya  Konfransında  da 
prinsipial  müzakirə  mövzusu  olmadı.  Bakı  Komitəsi  adından  hesabat  verən  L. 
Mirzoyan  işi  elə  qələmə  verməyə  çalışırdı  ki,  guya  təşkilatda  hər  şey  yerli-
yerindədir. O, Direktivlərin əhəmiyyətini hər vəcdlə kiçiltməyə cəhd göstərirdi, bu 
sənədin  qəbul  olunmasını  MK-nın  pis  məlumatlandırılması  ilə  izah  edərək  dedi: 
«RK(b)P  MK-nın  Direktivləri  burada  müsəlmanlar  arasında  aparılan  iş  haqqında 
partiyanın Mərkəzi Komitəsində düzgün təsəvvür olmamasının nəticəsi idi. MK-ya 
çatdırılmışdı ki, burada Bakı təşkilatı türk fəhlələri arasında iş aparılmasına az, çox 
az fikir verir. Məhz belə birtərəfli məlumatın nəticəsi idi ki, biz RK(b)P MK-dan 
müvafiq göstərişlər və direktivlər aldıq» (144, s.7). 
N.  Nərimanov  çıxışında  qeyd  etdi  ki,  ən  əsas  ixtilaf  işin  dərinliyini  başa 
düşməməkdən doğmuşdur. O, mərkəzin yaxşı məlumatlandırılmaması haqqında L. 
Mirzoyanın  iddiasını  rədd  etdi.  «Yox,  yoldaş  Mirzoyan,  Mərkəz  pis 
məlumatlandırılmamışdır.  Əgər  siz  mərkəzdən  direktivlər  almısınızsa,  nə  üçün 
onların haqqında danışmırsınız?» (90, s.22). 
Direktivlər  elə  kağız  üzərində  də  qaldı.  Hətta  Mərkəzdə  həmin  sənədin 
hazırlanmasında iştirak edən Q. Orconikidze də ondan yan keçdi. Bu da ixtilaf və 
çəkişmələrin aradan qalxmasına heç bir təsir etmədi. 
IX Ümumbakı partiya konfransı neft məsələsinə də baxdı. Konfransda A. 
Serobrovskinin məruzəsi ətrafında geniş müzakirələr başlandı. 
Çıxış  edənlər  -  D.  Bünyadov,  N.  Nərimanov,  M.  Quliyev  A. 
Serebrovskinin məruzəsindən narazı qaldıqlarını bildirdilər. D. Bünyadov qeyd etdi 
ki,  Serebrovski istehsalat  haqqında  çıxış etdi,  ancaq fəhlələr haqqında  danışmadı. 
Burada oturan nümayəndələr yaxşı bilirlər ki, fəhlələrin vəziyyəti necədir, onlar bir 

---