Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Orconikidzenin  təkidi  ilə  Zaqafqaziya  Ölkə  komitəsinin  iyunun  27-də  keçirilmiş 
iclası  Azərbaycan  hökumətinə  1  ay  müddətinə  Dağlıq  Qarabağa  Vilayət 
Muxtariyyəti verilməsini ciddi tapşırdı. Nərimanov yazırdı:  «Mənim vaxtımda bu 
mümkün olmamışdı, ona görə yox ki, mən bu Muxtariyyətin əleyhinə idim, sadəcə 
olaraq  ona  görə  ki,  erməni  kəndlilərinin  özləri  bunu  istəmirdilər...  Mirzoyan  bu 
müddət  ərzində  erməni  daşnak  müəllimlərin  köməyi  ilə  zəmin  hazırladı...  Daha 
sonra Gəncənin dağlıq hissəsi haqqında  məsələ  gəlir  və i.a. Azərbaycanda daşnak 
siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilir» (90, s.60). 
Azərbaycanın  taleyi  erməni  daşnaklarına  həvalə  edildiyindən  təbiidir  ki, 
bu fəlakətlər Azərbaycan üçün labüd idi, sonralar da ağır nəticələrə gətirib çıxardı. 
Aprel  çevrilişindən  sonra  Rusiya-Azərbaycan  qarşılıqlı  münasibətlərində 
normal  və  bərabər  hüquqlu  müttəfiq  kimi  münasibət  müəyyən  müddət  qalırdı. 
1920-ci  il  sentyabrın  30-da  hər  iki  dövlət  arasında  bağlanan  hərbi-iqtisadi  ittifaq 
haqqında  müqavilədə  də  bu  öz  ifadəsini  tapmışdı.  Ancaq  Qafqazda  Rusiya 
hökmranlığını  tam  bərqərar  edəndən  sonra,  xüsusən  Ermənistan  (1920-ci  il 
noyabr),  Gürcüstan  (1921-ci  il  fevral)  işğal  edildikdən  sonra  Rusiya  üçün  hərbi-
iqtisadi ittifaqın əhəmiyyəti azaldı. Demək olar ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, bu 
sahədə  də  ciddi  məsələlər  yalnız  Rusiyanın  mənafeyi  baxımından  həll  edilməyə 
başladı. 
Yerli  əhalinin  narazılığı  1921-ci  il  mayın  6-19-da  keçirilmiş  I 
Ümumazərbaycan  Sovetlər  Qurultayının  materiallarında  öz  əksini  tapmışdı. 
Qurultay  nümayəndələri,  xüsusilə  qəzalardan  gəlmiş  nümayəndələr  çoxsaylı 
suallarla  N.  Nərimanova  müraciət  edirlər.  Onlar  soruşurlar  ki,  əgər  həqiqətən 
Azərbaycan  deyildiyi  kimi  tam  müstəqildirsə,  Rusiya  federasiyası  ilə  bərabər 
hüquqlu  respublikadırsa,  onda  nəyə  görə  Rusiya  Azərbaycanın  daxili  işlərinə 
istədiyi  kimi  müdaxilə  edir?  Niyə  Azərbaycan  öz  neftinin  həqiqi  sahibi  deyil  və 
ondan istədiyi kimi istifadə edə bilmir? Soruşulurdu ki, nəyə görə yaxın vaxtlarda 
Azərbaycanda  xarici  işlər,  hərbi  komissarlıqların  ləğv  ediləcəyi  və  Azərbaycanın 
xarici  ticarətinin  RSFSR  xarici  ticarəti  ilə  birləşdiriləcəyi  haqqında  söhbətlər 
gedir? Zaqafqaziya yollarının respublikamızın yolları ilə birləşdirilməsini necə izah 
etmək olar? 
N.  Nərimanov  bu  suallara  cavablarında  sovet  respublikalarının  bəzi 
məsələlərdə  ümumi  bir  mərkəzdən  idarə  olunmasına  haqq  qazandırır  və  bunun 
sosializmin  təbiətindən  irəli  gəldiyini  sübut  etməyə  çalışırdı.  Öz  cavabında  o 
bildirirdi  ki,  «biz  ilk  növbədə  sovet  hakimiyyətinin  mahiyyətini  başa  düşməliyik. 
Biz  deyirik  ki,  nə  qədər  düşmənlərimiz  məhv  edilməyib,  sosialist  respublikaları 
vahid  bir  küll  təşkil  edəcək,  hər  yerdə  və  həmişə  vahid  cəbhədə  çıxış  edəcəklər. 
Belə  bir  vaxtda  hər  hansı  sovet  sosialist  respublikası  tam  suverendir,  ya  yox 
söhbəti ola bilməz, əgər onların hər biri öz küncünə çəkilərsə və hərə öz mühasibat 
hesabını apararsa, onda biz hamımız məhv olarıq» (93, 21-22.07.2001). 

---

Qafqazda  olan  hər  üç  respublikanı  tabeçilikdə  saxlamaq,  onların  milli 
dəyərlərini arxa plana keçirmək üçün daha  «sərfəli» ideya öndəmə gətirildi ki, bu 
da Zaqafqaziya Respublikalarını vahid dövlət qurumu kimi birləşdirmək idi. 1922-
ci  ilin  martın  12-də  keçirilən  səlahiyyətli  konfransda  ZSFSR-in  yaradılması  ilə 
respublikalarla  Mərkəz  arasında  bir  çox  rəhbər  orqanlar  birləşdirilərək,  xüsusən 
xarici  siyasət,  xarici  ticarət,  nəqliyyat,  rabitə,  iqtisadi  siyasət  və  s.  Qafqaz  Diyar 
Komitəsinin tabeliyinə keçirdi. 
Artıq  1921-ci  ilin  son  aylarında  Azərbaycanda  federasiya  məsələsi  ciddi 
müqavimətə  rast  gəlmirdi.  Partiyadaxili  çəkişmələrə,  intiriqalara  çox  aludə 
olunduğundan  əsil  məsələlər  ciddi  müzakirə  olunmurdu.  Bununla  razılaşmayan 
kommunistləri  isə  federasiya  haqqında  məsələnin  mahiyyətini  başa  düşməməkdə 
və  siyasi  korluqda  təqsirləndirirdilər.  Xüsusən  N.  Nərimanovun  nüfuz  dairəsi 
daralmışdı.  «Etibarlı»  kadrların  rəhbərlikdə  məsul  vəzifələr  tutması  Mərkəzin  bu 
dəfə də öz planını həyata keçirməsinə yardımçı oldu. 
Zaqafqaziya federasiyasının yaradılmasının fəal tərəfdarı M. C. Bağırovun 
tərcümeyi-halını tərtib edənlər onu inqilabi işin alovlu  mübarizi kimi  göstərməyə 
çalışaraq  yazırdılar:  «...1922-ci  ilin  martında  özünün  «Dardüşüncəli  adamın 
fitnəkarlığı  və  ya  ağılsızlığı»  adlı  məqaləsində  yoldaş  Bağırov  sonralar  xalq 
düşməni kimi ifşa olunmuş Həmid Sultanovun millətçi çıxışına kəskin cavab verdi. 
1924-cü  ilin  mayında  AK(b)P-nin  XIII  Ümumbakı  konfransında  Bağırov  milli 
təmayülçü  Həbib  Cəbiyevin  və  «Xanbudaqovçuluğun»  digər  nümayəndələrinin 
partiya əleyhinə fəaliyyətini ifşa etdi» (94, s.31). 
Azərbaycanın müstəqilliyinə növbəti zərbə 1922-ci ilin dekabrında SSRİ-
nin  yaradılması  ilə  vuruldu.  Hətta  Stalinin  ortaya  atdığı  «muxtariyyətləşmə» 
ideyası  respublikalarda,  xüsusən  Gürcüstanda  çox  narazılıqla  qarşılandı. 
Azərbaycanda  da  bu  fikir  birmənalı  qarşılanmadı.  Yerlərdə  zəif  də  olsa 
narahatlıqlar özünü büruzə verməkdə idi. V. İ. Lenin vəziyyəti dərhal başa düşərək, 
daha çevik siyasət yeridərək respublikaların bərabərhüquqlu müttəfiq kimi SSRİ-yə 
daxil olmasını irəli sürdü. 
Beləliklə  də,  sovetləşmənin  əvvəllərində  milli  dövlət  mexanizminin 
dağıdılması,  müstəqilliyin,  ərazi  bütövlüyünün  itirilməsi  ilə  əyalətin  əyalətinə 
çevrilən  Azərbaycan  da  bu  ittifaqa  daxil  oldu.  N.  Nərimanovun  Azərbaycandan   
uzaqlaşdırılaraq,  MİK-in  dörd  sədrindən  biri  kimi  Moskvaya  çağırılması    ilə 
respublikamızın  formal  müstəqilliyinə  tam  son  qoyuldu.  Sonrakı  illərdə 
Azərbaycanda  inqilabi,  siyasi  və  ictimai  tərbiyə  daha  saxta  və  yanlış  istiqamətdə 
getdi. Yeni  yaranmış quruluşun reallığını  yaşayan,  əsl  həqiqətin acısını dərk edən 
xalq mərkəzdən idarə edilən bolşevik idarəçiliyindən narazı qalmaqdaydı.  
 
 
 

---