Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

komissiya  üzvü  Vəkilov  keçmiş  Zəngəzur  qəzasının  iki  yerə  bölünməsinə  dair 
mövcud  olan  təkliflərlə  razılaşmamışdı.  O  bildirmişdir  ki,  müəyyən  mülahizələr 
bölgənin  iki  hissəyə  ayrılması  üçün  heç  də  əsas  vermir,  ciddi  və  tutarlı  dəlillər 
sayıla  bilməz,  yalnız  bəzi  siyasi  mənafe  və  maraqlara  xidmət  edir.  Buna  görə  də 
komissiya  üzvləri  Şimanovski,  Hacıyev  daha  tutarlı  dəlillər  gətirərək  qəzanın 
bölünməsinin  əleyhinə  çıxmışdır.  Komissiyanın  sədri  isə  bölgənin  2  yerə 
parçalanmasını inzibati cəhətdən də məqsədə müvafiq hesab etmədiyini bildirmiş, 
yolların  olmadığı  bir  şəraitdə  qəzanın  idarəçiliyindəki  çətinliyin  onu  bölməklə 
aradan  qaldırılacağının  qeyri  mümkünlüyünü  söyləmişdir.  Müəyyən  fikir 
mübadiləsindən  sonra  komissiya  Zəngəzur  qəzasını  dəyişiksiz  köhnə  inzibati 
sərhədlərdə saxlamağı qərara aldı (87, s.284). 
Moskva  dairələrində  aparılan  müzakirələrdə,  yaxud  Ermənistan-
Gürcüstan-Böyük  Britaniya  diplomatik  məlumatlarında  Azərbaycanın  ərazi  adları 
hallandırılırsa  da,  həmin  yerlərin  aqibəti  həll  olunurdusa  da,  Azərbaycan 
hökumətinin  nə  rəyi,  münasibəti,  nə  iştirakı  yada  düşmür,  nə  də  göstərəcəyi 
reaksiya  nəzərə  alınmırdı.  Əksinə  həmin  ərazilərlə  bağlı  məsələdə  Türkiyənin 
reaksiyası  Rusiya  üçün  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Birincinin  mövqeyinin 
qeyri-müəyyənliyindən  ehtiyat  edən  Stalin  noyabrın  5-də  Leninə  göndərdiyi 
teleqramda  yazırdı:  «...Türkiyənin  mövqeyini  dəqiq  aydınlaşdırmadan, 
Ermənistanla,  ona,  daha  doğrusu,  Antantaya  müsəlman  əhalili  mühüm  strateji 
rayonu verən və bizi Türkiyə ilə konfliktə sövq edən müqaviləni imzalamaq olmaz. 
Ermənistanla  müqaviləni  hələlik  ləngitmək,  onun  üçün  sərfəli  sülh  niyyətində 
olduğumuzu göstərmək lazımdır, sonrası bəlli olar». Batumun Antantaya keçəcəyi 
təqdirdə,  Gəncədə  müsəlman-burjua  hökumətinin  yaranacağı  və  Bakının  əldən 
çıxacağı haqqında xəbərdarlıq edirdi (33, s.l 16). 
Rusiya,  Türkiyə,  Azərbaycan,  Gürcüstan  və  Ermənistanın  1921-ci  ilin 
oktyabrın 13-də imzaladıqları Qars müqaviləsində Naxçıvanın statusu təsdiqləndi: 
«Müqavilə bağlayan tərəflər razıdırlar ki, Naxçıvan vilayəti, bu müqavilənin I (c) 
əlavəsində  göstərilən  sərhədlərdə  Azərbaycanın  protektoratı  altında  muxtar 
ərazidir,  bir  şərtlə  ki,  Azərbaycan  bu  protektoratı  üçüncü  bir  dövlətə  güzəştə 
getməyəcəkdir» (62, s.159). 
Naxçıvan  haqqında  belə  prinsipial  razılığa  gəlinməsinə  N.  Nərimanovun 
təsiri çox böyük olmuşdur. 
Beləliklə, Ermənistanın Naxçıvana yiyələnmək cəhdi boşa çıxdı. 
İyunun  27-də  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  Siyasi  Bürosu  və  Təşkilat 
Bürosunun  iclası  keçirildi.  İclas  «Tiflisdə  komissiyanın  işi  ilə  əlaqədar 
Azərbaycanla Ermənistanın sərhədləri haqqında»  məsələyə baxıb aşağıdakı qərarı 
qəbul edir: 
1. Siyasi Büro və Təşkilat Bürosu Dağlıq Qarabağın  Azərbaycana şəksiz 
iqtisadi  meylini  nəzərə  alaraq,  Dağlıq  Qarabağ  haqqında  məsələnin  Bekzadyan 

---

tərəfindən  qoyuluşunu  qəbuledilməz  sayır.  Məsələ  həmin  mənada  da  həll 
olunmalıdır. 
2. Ona görə də erməni və türk əhalili yerlərin müvafiq olaraq Ermənistana 
və Azərbaycana ayrılması təklifi inzibati və iqtisadi məqsədəuyğunluq baxımından 
qəbul edilə bilməz... (62, s.168). 
1921-ci  ilin  iyulun  4-də  RK(b)P  MK  Qafqaz  Bürosunun  Stalinin  iştirakı 
ilə  keçirilən  iclasında  «Qarabağ  məsələsi  müzakirə  edilərkən,  Azərbaycan 
rəhbərliyi  ilə  Azərbaycanın  taleyüklü  məsələsilə  oynayan  qüvvələr  arasında 
(Kirov, Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner) ciddi ixtilaflar yaranır. 
a)
 
Qarabağı Azərbaycanın hüdudlarında saxlamaq; 
b)
 
bütün erməni və müsəlman əhalisinin iştirakı ilə bütün Qarabağda rəy 
sorğusu keçirmək; 
v) Qarabağın Dağlıq hissəsini Ermənistanın tərkibinə daxil etmək; 
q)  yalnız  Dağlıq  Qarabağda,  yəni  ermənilər  içərisində  rəy  sorğusu 
keçirmək» (131, s.87); 
Qarabağın  Azərbaycan  hüdudlarında  saxlanmasına  N.  Nərimanov, 
Maxaradze və Nazeretyan səs verir. Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil 
edilməsinə Orconikidze, Kirov, Myasnikov və Fiqatner səs verir. Beləliklə, Qafqaz 
Bürosu qərara alır: «Dağlıq Qarabağ Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilsin, rəy 
sorğusu yalnız Dağlıq Qarabağda keçirilsin» (131, s.91). 
Hələ Qafqaz Bürosunun iclası ərəfəsində  N. Nərimanov birmənalı bəyan 
etmişdir  ki,  Dağlıq  Qarabağ  Azərbaycanın  tərkibindən  çıxarılarsa,  Azərbaycan 
hökuməti istefa verəcəkdir. İclasda qərara alındı: «Qarabağ haqqında məsələ ciddi 
fikir  ayrılığına  səbəb  olduğundan,  RK(b)P  MK  Qafqaz  bürosu  həmin  məsələni 
RK(b)P MK-nın qəti  həllinə  verməyi lazım bilir (131, s.91). Azərbaycanın qədim 
torpaqları  olan  istər  Qarabağın,  istərsə  də  Naxçıvanın  Azərbaycanın  tərkibində 
qalmasında Nərimanovun xüsusi rolu olmuşdur. O hətta Azərbaycan hökumətinin 
istefasını  qoyacağını  bildirərək  Mərkəzi  və  erməniləri  bu  alçaq  siyasətdən  əl 
çəkməyə  vadar  edə  bilmişdi.  Yəqin  ki,  Zəngəzurla  bağlı  belə  qəti  mövqe 
tutulsaydı,  çevrilişdən  sonra  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  zərbə  vurulmazdı. 
Ciddi  ixtilafları  nəzərə  alaraq  iyulun  5-də  Qafqaz  Bürosu,  «Orconikidze  və 
Nazeretyan  əvvəlki  plenumun  Qarabağ  məsələsinə  yenidən  baxmaq  haqqında» 
təklifi adı altında yenidən bu məsələyə baxır. Əslində isə bu, N. Nərimanovun qəti 
tələbi ilə edilmişdir. 
Məsələ üzrə qərara alınır: Yuxarı və aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqələrini, 
yuxarı  Qarabağın  Azərbaycanla  daimi  əlaqələrini  və  müsəlmanlarla  ermənilər 
arasında milli sülhün zəruriliyini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağı Azərbaycan SSR 
hüdudlarında  saxlamaq,  Dağlıq  Qarabağa  Şuşa  şəhəri  inzibati  mərkəz  olmaqla 
geniş muxtariyyət vermək (131, s.92). 
Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  növbəti  qəsd  Dağlıq  Qarabağa  Vilayət 
Muxtariyyətinin  verilməsi  olmuşdur.  1923-cü  ildə  Mirzoyanın  təsiri, 

---