Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

1.3. Dövlət idarəçiliyində, yerli şərait və milli xüsusiyyətlərin nəzərə 
alınmaması 
 
Azərbaycanda  aprel  çevrilişindən  sonra  aparılan  siyasət,  Mərkəzin  milli   
mənafe  və  yerli  şəraitin  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaması  təbii  ki,  xalqın,  o 
cümlədən  rəhbərlikdə  milli  ruhlu  kommunistlərin  böyük  narazılığına  səbəb 
olmuşdu.  Bir  çox  məsələlərdə,  ərazi  bütövlüyünün  itirilməsinə  Mərkəzin  bitərəf 
yanaşması,  xüsusən  də  Azərbaycanın  milli  mənafeyinin,  tamamilə  mübahisəsiz 
ərazilərinin  Ermənistana  qurban  verilməsi  ilə  bağlı  gizli  sövdələşmə  ciddi 
narazılıqlara gətirib çıxarmışdı. 
RSFSR  xalq  xarici  işlər  komissarı  1920-ci  il  iyunun  22-də  RK(b)P  MK-
nın  Siyasi  Bürosuna  göndərdiyi  məlumat  vərəqəsində  «bakılı  yoldaşların 
intizamsızlığından  və  MK-nın  yeritdiyi  siyasi  xətlə  onların  hərəkətləri  arasındakı 
biabırçı ziddiyyətlərdən şikayətlənir və tələb edirdi ki, «onların cilovlanması üçün 
tədbirlər görülsün»... «Gürcüstan və Ermənistanın burjua dövlətləri ilə kompromis 
xətti  yeritmək  qərarına  gələrkən  «bakılı  yoldaşlar  öz  hərəkətləri  ilə  kompromisi 
pozur...,  mübahisəli  ərazilərin  Azərbaycana  birləşdirilməsini  tələb  edirlər.  Eyni 
zamanda  G.  Çiçerin  təcili  olaraq  «Azərbaycanlı  işçiləri  ələ  almaq  üçün  «Qafqaz 
xadimləri  qrupu  ilə  əlaqəsi  olmayan  nüfuzlu  bir  adamın  Moskvadan  təyin 
edilməsini  təklif  edir,  ümid  edirdi  ki,  mərkəzin  bu  nüfuzlu  nümayəndəsi  daima 
yerli yoldaşların qarşısını alacaq» (94, s.12). 
N. Nərimanovun Azərbaycan İnqilab komitəsinin sədri təyin edilməsindən 
bir ay sonra V. İ. Lenin Serqo Orconikidzeyə teleqram göndərərək, «Azərbaycanın 
bütün  xarici  və  daxili  siyasətinə  rəhbərliyi  ona  həvalə  etmişdi»  (13,  f.268,  s.26,    
s.51,  s.263).  Orconikidzeyə  göstərilmiş  bu  «etimad»  əslində  Nərimanovu   
respublikaya  rəhbərlikdən  uzaqlaşdırmaq,  yalnız  Azərbaycanda  deyil,  bütün 
Qafqazda 
Mərkəzin 
nümayəndəsi 
kimi 
Orconikidzenin 
mövqeyini 
möhkəmləndirmək demək  idi. N. Nərimanov ona göstərilən münasibəti yetərincə 
anlayırdı:  «Mərkəz  ancaq  Serqo  Orconikidzeyə  etibar  edib...  Ona  özünün  heç  bir 
xüsusi fikri olmayan, yalnız icraçı adamlar lazım idi». 
O, oğlu Nəcəfə bitməmiş məktubunda yazırdı ki,  «...hər dəfə dərk edəndə 
ki,  səni  hakimiyyətə  qabiliyyətin  üçün  deyil,  məcburən  təyin  etmişlər,  onda  sən 
daim vicdan əzabı çəkəcəksən, öz mənliyini təkcə kütlə qarşısında deyil, habelə öz 
qarşında  da  itirəcəksən.  Sənin  dünyagörüşündəki  sonrakı  pozulma  məhz  buradan 
başlayacaqdır» (90, s.66). 
Digər tərəfdən rəhbər kadrların seçilməsi sahəsində Azərbaycanın suveren 
hüquqları  kobud  şəkildə  pozulurdu.  Mərkəz  Azərbaycana  ondan  soruşmadan 
razılaşdırmadan,  nəinki  təkcə  partiya  işinə,  habelə  dövlət  və  təsərrüfat  işlərinə   
adamlar  göndərirdi,  Onlar  isə  əslində  Azərbaycan  hökumətini  saymır,  ona  tabe 
olmur,  Azərbaycanın  mənafeyini  qorumurdular.  Halbuki  respublikada  mühüm 
sosial  və  siyasi  vəzifələr,  milli  şərait,  Azərbaycanın  öz  spesifik  xüsusiyyətləri  

---

nəzərə  alınmaqla  yerinə  yetirilə  bilərdi.  Bu  vəzifələri  ancaq  yerli  şəraitə  yaxşı 
bələd  olan,  əhalinin  əsas  kütləsi  ilə  (ilk  növbədə  kəndlilərlə)  eyni  dildə  danışan,  
kütlələrin ənənələrini, ehtiyaclarını, tələblərini, məişət xüsusiyyətlərini başa düşən 
kadrlara  arxalanmaqla  yerinə  yetirmək  olardı.  20-ci  illərin  əvvəllərində  yerli 
millətdən olmayan və Azərbaycan kəndi ilə zəif əlaqə saxlayan fəhlələr əksəriyyət 
təşkil  edirdilər.  Məsələn,  Azneftin  46  min  nəfər  fəhləsindən  yalnız  7  min  nəfəri 
azərbaycanlı idi (102, s.168). 
N.  Nərimanov  bu  siyasətin  əleyhinə  çıxaraq  «Ucqarlarda  inqilabımızın 
tarixinə  dair»  (İ.  V.  Stalinə  məktubunda)  yazırdı:  aşağıda  mən  bəzi  statistik 
məlumatlar  göstərirəm  ki,  bunlar  mərkəzin etimadını  qazanmış  məsul  yoldaşların 
müstəmləkəçilik siyasətini daha yaxşı əks etdirir. 
Azərbaycanın  paytaxtında  türklər  Bakı  Sovetinin  qulluqçularına  istər-
istəməz yazılı və şifahi şəkildə müraciət etdikdə bu müraciət rus dilində olmalıdır. 
Belə ki, ruslar, yəhudilər və ermənilər türk dilində danışmırlar. 
Mən  bildirirəm  ki,  Dövlət  Dumasında  olanda  türk  əhalisi  belə  sıxıntıya 
məruz qalmırdı. 
Bəs Bakı qəzasında yerləşən 76 türk kəndinin əhalisi öz işləri üçün şəhərə 
gəlib və Bakı Sovetinə müraciət etdikdə necə təəssürat yaranır? 
Bəs türklər üçün məktəblərin, uşaq evlərinin sayı? 
Lakin hər şeydən dəhşətlisi təqaüdçü tələbələrin sayıdır: 30 rus və 5 türk. 
Daha  dəhşətlisi  isə  bu  məsul  fəhlə  yoldaşların  fəhlə  uşaqlarına 
münasibətidir. 
Fabrik-zavod-şagirdlik  məktəbləri  adlanan  təhsil  ocaqlarının  sayı  17, 
burada  rus  uşaqlarının  sayı  1192,  müsəlman  fəhlələr  üçün  isə  26.  Məgər  bütün 
bunlar yoldaş Kirov və Mirzoyana bəlli deyil? Məgər Mirzoyan və başqalarının bu 
cür cinayətkar siyasətini müdafiə edən R. Axundov və ona bənzər türklər bunu hiss 
etmirlər? (90, s.49-50). 
N.  Nərimanovun  il  boyu  təkid  etdiyi,  partiyadaxili  ixtilafa  səbəb  olacaq  
mövqeyi-idarəetmə metodlarının yumuşaldılması, psixoloji durumun, yerli şəraitin 
nəzərə  alınması  kimi  şərtlərindən  daha  irəli  gedən  başlıcası  keyfiyyət  dönüşünü 
nəzərdə tutan partiya xətti irəli sürüldü. Qonşu respublikalarda yeni hakimiyyətin 
qurulması  sovet  məkanında  islahata  dönüş  dövrünə  təsadüf  etdiyi  halda,  artıq 
Azərbaycan «hərbi kommunizm» siyasətinin bəhrəsini görmüşdü. 
RSFSR-in  siyasətində  qarşıda  duran  ən  ümdə  vəzifələrdən  biri  Bakı 
neftinin  konsessiyası  məsələsi  idi.  Azərbaycan  rəhbərliyinin  iştirakı  və  rəyi 
mərkəzi maraqlandırmadığından, Bakı neftinin taleyini Moskva tək həll edirdi. Bu 
da  təbii  ki,  Bakıda  birmənalı  qarşılanmayan  narazılığa  səbəb  olmuşdu. 
Mübahisələrin  davam  etməsi  ilə  əlaqədar  nəzərdə  tutulan  sahələr  icarəyə 
verilməmiş  qalırdı.  1920-1922-ci  illərdə  A.  Serebrovskiyə  RSFSR  Ali  Xalq 
Təsərrüfat  Şurası  tərəfindən  verilmiş  çoxsaylı  mandat  və  vəkalətnamələrdə  ona 
Azərbaycanın bütün neft sənayesini şəriksiz idarə etmək tapşırılırdı. 

---