Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
nizamlamağa başladılar. Ali qanunverici orqan olan Sovetlər xalq kütlələri ilə bolşevik partiyası arasında qarşıdurmanı yumşaldırdı. Artıq 20-ci illərin ortalarında Azərbaycan Kommunist Bolşeviklər Partiyası ardıcıl olaraq həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində real hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmiş, hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə nail olmuşdu. Aprel çevrilişindən sonra Azərbaycan dövlətinin və xalqının qarşısında son dərəcə ağır bir problem - ərazi bütövlüyü məsələsi dururdu. Belə ki, 1920-ci ilin iyul-avqust aylarında Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın əzəli torpağı olan Zəngəzurun böyük bir hissəsinin işğalı, xüsusən də azərbaycanlıların doğma ata- baba yurdlarından vəhşiliklə qovulması və qətlə yetirilməsi əslində formal müstəqilliyin ləğvi demək idi. Xüsusən 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hökuməti elan ediləndən sonra Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi daha artıq təhlükə altında qaldı. Mərkəz, xüsusilə də mərkəzin respublikada yüksək vəzifə tutan kadrları bütün bu haqsızlıqları görür, bəzən laqeydliklə, biganəliklə qarşılayırdılar. Onların içərisində bu haqsızlıqlarla razılaşmayan, hadisələrə obyektiv qiymət verən Kaminski, Solovyov kimiləri də var idi. Xüsusilə bu ərəfədə azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalmaları olduğu kimi may-iyun aylarında Solovyovun Leninə verdiyi hesabatında yazılmışdır:» Ermənistan respublikası yarananda onun hüdudlarında 250 müsəlman kəndi olmuşdur, onların hamısı məhv edilmiş, artıq bir müsəlman belə yoxdur. «Ermənistanla sərhəd müsəlman kəndlərində azərbaycanlıların silahlarının əllərindən alınmasını, ermənilərin Qırmızı ordu və dəmiryol mühafizəsi tərkibinə qəbul olunmasını Solovyov, müsəlmanların ermənilər tərəfindən qırğına məhkum edilməsi kimi nəticələndirirdi. İyulun 6-da ingilis kəşfiyyatı bildirirdi ki, Zəngəzur-Qarabağ rayonunda bolşeviklərin erməni əhalisinin tərəfində olmasına baxmayaraq, İrəvan onların işini müdafiə etmir (33, s.110). Çevrilişdən sonra Azərbaycan rəhbərliyində ixtilaflar, daxili siyasi çəkişmələr məlum səbəblərdən təbii idi. Ancaq ərazi məsələsi ilə bağlı olan ixtilaflar son dərəcə ziddiyyətli olduğu halda, həm də mürəkkəb xarakter daşıyırdı. Azərbaycan hökuməti, o cümlədən N. Nərimanov təkcə öz daxili düşmənlərinə qarşı deyil, Mərkəzlə də qarşı-qarşıya dayanmalı olurdu. Çevrilişdən sonra ərazi məsələsini Azərbaycanın başı üstündən həll etmək istəyənlər Moskvada, həm də Bakıda az deyildilər. Rusiya bir çox hallarda Azərbaycanın milli mənafeləri ilə hesablaşmır, ərazi məsələsi kimi ciddi və mühüm məsələdə Azərbaycanın mövqeyinə əhəmiyyət vermirdi. Nərimanovla Çiçerin arasında olan ixtilaflar dərinləşirdi. Çünki ermənilərin xeyrinə olan Çiçerin-Orconikidze-Leqran (Ermənistanın nümayəndəsi) razılaşmaları Nərimanovu qane edə bilməzdi. Əslində Rusiya üçün ərazi məsələsinin Azərbaycanın xeyrinə obyektiv həlli heç də maraqlı deyildi. Çünki, M. Ə. Rəsulzadənin sözlərilə desək «...Rusiya üçün bir qəzanın ermənidəmi, yoxsa türkdəmi qaldığının nə əhəmiyyəti ola bilərdi!... Yetişir ki, bunlar həpsi Rusiyada olsun və ortadakı ixtilaflar həll edilsin» (98, s.73). Elə buna görə də Rusiyanın xalq xarici işlər komissarı Çiçerin «Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan və Culfa nə Ermənistana, nə də Azərbaycana birləşdirilməməli, yerli Sovetlərin razılığı ilə Rusiya qoşunlarının işğalı altında olmalıdırlar» (87, s.238) təklifini irəli sürürdü. Azərbaycanın ərazi məsələsinə laqeyd münasibət, xüsusən Mərkəzin siyasi mənafe baxımından yanaşması yeni yaranmış Azərbaycan dövlətinin nüfuzuna çox ciddi zərbə idi. Rusiya hökumətinin günün reallığına uyğunlaşdırılan qərarları Azərbaycana ardıcıl qətiyyətli mövqe tutmağa imkan vermirdi. Çiçerin iyunun 2-də Orconikidzeyə yazırdı: «Daşnak hökuməti ilə kompromisə nail olmaq bizə vacibdir. Bu arada Azərbaycan hökuməti nəinki Qarabağ və Zəngəzuru, həm də Şərur-Dərələyəz qəzasını mübahisəli elan edir. Sonuncu heç zaman heç kim tərəfindən mübahisəli elan edilməmişdir, ...Bakıda Sizin nüfuzunuzdan istifadə edib Azərbaycan hökumətinin Şərur-Dərələyəz qəzasını deyil, Qarabağ və Zəngəzuru mübahisəli hesab etməyinə nail olmağı xahiş edirik.» (33, s.107) Mərkəzin mövqeyindən narahat olan N. Nərimanov yeganə ümidini Leninə bağlamışdı: «Mən bilmək istəyərdim ki, mərkəz biz müsəlmanlara necə baxır və belə mühüm məsələləri bizsiz necə həll edə bilir... Mən açığını deyəcəyəm, mərkəz Qarabağ və s. haqqında qərarları ilə bizim silahımızı əlimizdən aldı, hər zaman müsəlman kommunistlərin Azərbaycanı Rusiyaya satdığını söyləyən müsavat provakasiyasını gücləndirdi, əsaslandırdı: Həmin Rusiyaya ki, eyni vaxtda Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyır və nədənsə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanadək mübahisəsiz vilayətləri indi mübahisəli hesab edir... Mərkəz bizi şirma olmağa məcbur edir. (13, f.609, s.l, iş 32, s.47). 1920-ci il iyulun 10-da N. Nərimanov və başqa məsul şəxslərin imzası ilə Mərkəzə göndərilən məlumatın IV bəndində həyəcanla bildirilirdi ki, «...Zəngəzur və Qarabağın neytrallaşdırılması, yaxud daşnaklara verilməsi... xəyanət sayılacaqdır... Keçmişə gözlənilməz dönüşü və Sovet hakimiyətinin Azərbaycanı əvvəlki sərhədləri hüdudlarında saxlamağa qadir olmamasını müsəlman kütlələri satqınlıq, ermənipərəstlik, yaxud sovet hakimiyyətinin zəifliyi hesab edəcəklər...» (131, s.56). Təəssüf ki, Azərbaycanın bu ciddi narahatlığına nə o vaxt, nə də ərazimizin 20% işğal edildiyi bir vaxtda fikir verilmədi. Xüsusən 20-ci illərdə erməni kommunistlərinin Rusiya siyasətinə güclü təsirləri olduğundan hər şeyə istədikləri kimi nail oldular. N. Nərimanov V. İ. Leninə yazdığı məktubda göstərirdi: «Əziz Vladimir İliç! Mənim teleqramlarımdan birində verilmiş məlumatı demək olar ki, təkrar etmək lazım gəlir. Dəhşətli vəziyyət yaranmışdır. Mərkəz Gürcüstan və Ermənistanın müstəqilliyini, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|