Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

hücumu  ilə  həmlə  dəf  edilərək  şəhərin  müsəlmanlar  yaşayan  məhəlləsi  Qırmızı 
ordu  hissələrindən  azad  edildi.  Şəhər  əhalisi  silahlandırılaraq  üsyana  qoşuldu. 
Üsyanın  başında  general  Şıxlinski,  polkovnik  Xanınbəyov,  Xoyski  qardaşları, 
Qəmbər Ələkbərov və şahzadə Məhəmməd Mirzə dururdu. Gəncənin yerli əhalisi 
ilə birlikdə üsyanda iştirak edən döyüşçülərin sayı 10 min nəfəri ötmüşdü. 
Üsyan  başlanan  zaman  şəhərin  erməni  əhalisi  Yelenendorf  (Xanlar) 
istiqamətində XI Ordu tərəfindən çox həvəslə  vuruşurdu. Bu səbəbdən üsyançılar 
erməni məhəllələrini öz nəzarətləri altına ala bilmədilər. 
Mayın 27-də  XI Ordu hissələri hücuma  keçdi,  böyük itkilər verərək geri 
oturduldular  (12,  f.410,  s.l,  iş  80,  s.60).  Vəziyyətin  ağırlığını  görən  bolşeviklər 
Gəncəyə  M.  Q.  Yefremovun  komandanlığı  ilə  zirehli  qatarlar  qrupu,  P.  V. 
Kurışkonun 18-ci  süvari diviziyası,  M.  D.  Velikanovun  komandanlıq etdiyi 20-ci 
atıcı diviziyasından ibarət güclü hərbi birləşmələr göndərdi (57, s.79). 
C. Kazımbəy və alman polkovniki Hauzen birlikdə kəşfiyyat edib Şəmkir 
tərəfdən  hücum  olacağını  bildilər  və  əsas  qüvvələri  Qərb  istiqamətinə 
cəmləşdirdilər.  Üsyanın  gedişində  ermənilər  Yelenendorf  istiqamətində  hücumlar 
edirdilər. Onlar qırğın törədir, evləri qarət edir, müsəlmanları qırır, qız-gəlini girov 
götürürdülər. 
Güclənən  XI  Ordunun  üçüncü  diviziyası  mayın  28-də  şəhəri  güclü  top 
atəşinə  tutdu.  Operativ  idarənin  rəisi  V.  Voronkovun  ordu  qərargahına  verdiyi 
məlumatda  deyilirdi:  «Şəhərin  yarısı  artilleriya  zərbəmizlə  dağıdılmışdı»  (126, 
s.57).  Qüvvələr  nisbətinin  qeyri-bərabər  olmasından  üsyan  XI  ordunun  xeyrinə 
qurtardı.  Mayın  31-də  Qızıl  Ordu  şəhəri  tam  nəzarət  altına  aldı  (12,  f.410,  s.l,  iş 
180, s.60). 
Döyüşlərdə Stankeviç, Hauzen, tabur komandiri Mirizadə qəhrəmancasına 
həlak  oldular.  Üsyan  yatırıldıqdan  sonra  başlanan  repressiyada  6  general,  6 
polkovnik, 3 mayor və 7 kapitan qətlə yetirildi, ümumi sayı 76 nəfərə çatan hərbçi 
Narginə aparılaraq orada güllələndi (50, s.41). 
Görkəmli  elm  xadimi,  Qazax  Seminariyasının  müəllimi  Firudin  bəy 
Köçərli də güllələnmişdi. Onun qətli N. Nərimanovu çox mütəəssir etmişdi. 1920-
ci ilin oktyabrında Gəncədə olarkən dərin istintaq keçirməyə göstəriş vermişdi: «F. 
Köçərli  Azərbaycan  mədəniyyətinin  parlaq  fiqurudur,  adı  bizim  ölkəmizdən  də 
kənarlarda geniş tanınıb, biz onun qətli vəziyyəti haqqında dəqiq məlumat almağa 
borcluyuq» (33, s.43). 
Həbslər  zamanı  İsrafilbəyov,  Adilbəy  Zülqədərov,  Keçmiş  Şeyxülislam 
Axund Pişnamazzadə həbs edildi (12, f.27, s.l, iş 705, s.22). 12 min nəfərdən çox 
Gəncə əhalisi məhv edildi. XI Ordu isə 8,5 min nəfər itki verdi (102, s.163). 
Gəncədə  göstərdiyi  «şücaətinə»  görə  M.  Q.  Yefremov  Qırmızı  Bayraq 
ordeni ilə təltif edildi. 
İnsan  tələfatı  ilə  nəticələnən  silahlı  münaqişələrin  biri  də  Tərtərdə  hələ 
mayın  ortalarında  baş  vermişdi.  Qarabağda  baş  verən  üsyanlar  ərəfəsində  əhali 

---

milli orduya  inanır  və  ona  arxalanırdı.  Bolşeviklər  isə Gəncə üsyanından sonra 
Milli  ordunu  tamamilə  dağıtmaq  qərarına  gəldilər.  XI  Ordu  onlarla  sıx  əlaqə 
yaradan  erməni  daşnaklarının  hərəkətlərinə  göz  yumurdu.  İyunun  əvvəllərində 
Qarabağın  müxtəlif  tərəflərində  yerləşən  Azərbaycan  ordusunun  Şəki,  Tərtər, 
Cavanşir, Ağdam süvari alayları, Bakı piyada alayı və iki topçu diviziyası onların 
qarşısını almağa cəhd göstərirdi. 
Bolşevik  hakimiyyəti  xalqın  təhlükəsizliyini  təmin  etmirdi,  yaxud  etmək 
istəmirdi.  Milli  münasibətlərin  kəskin  olduğu  bu  bölgədə  ermənilər  XI  Ordu 
əsgərlərindən istifadə edərək öz iyrənc niyyətlərini həyata keçirir, XI Ordu ilə milli 
ordu arasında nifaq yaradıb onları toqquşdururdular. 
Tərtərdə  milli  orduya  qarşı  bolşevik  ordusunun  hərbi  əməliyyatı  iyunun 
10-da  başlandı.  XI  Ordu  komandanı  Levandovskinin  «düşmən  mövqelərinin 
təyyarələrdən  iyunun  10-da  bombardman  edilməsi»  barədə  verdiyi  əmr  həlledici 
rol  oynadı  (126,  s.63).  Tərtər  və  bir  neçə  kəndi  dağıdıldı.  Minlərlə  insan  öz 
yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Müqavimətə türk generalı Nuru paşa 
və polkovnik Zeynalov başçılıq edirdi. 
Hələ  iyunun  3-dən  4-nə  keçən  gecə  Nuru  paşa  öz  hərbi  birlikləri  ilə 
(onların içərisində polkovniklər Zeynalov, Səfiyev, sabiq pristav K. Qalabəyov da 
var  idi)  birlikdə  Şuşaya  girərək  inqilabi  komitə  üzvlərini  həbsə  alıb  özünü 
«Qarabağ  hakimi»  elan  etmişdi.  İyunun  6-da  Şuşa  İnqilab  Komitəsinin  sədri  B. 
Vəlibəyov və b. yeni hakimin sərəncamı ilə güllələndilər (57, s.77). 
Bu  vaxt  Qarabağda  xeyli  milli  ordu  birləşmələri  var  idi  ki,  bunlar  da 
Bərdədən  Zəngəzura  qədər  geniş  bir  ərazidə  yerləşmişdilər:  süvarilər,  tatar 
diviziyası (I Dünya  müharibəsində vəhşi diviziya adını almışdı) Şəki süvari alayı, 
Qarabağ  atlılar  polku,  5-ci  Bakı  piyadaları,  Ağdam  polkları  və  2-ci  artilleriya 
briqadası. Nuru paşanın ciddi uğurlar qazanmaq imkanı, onun ümumi komandanlıq 
etmək  bacarığının  olmasına  baxmayaraq,  pərakəndəlik,  üsyanın  lokal  xarakterli 
olması,  qüvvələrin  qeyri-bərabərliyi  Gəncədə,  Şuşada,  Tərtərdə,  Ağdam  və 
Qaryagində baş verən müqavimət hərəkatının tezliklə yatırılmasına səbəb oldu. 
Beləliklə, iyunun 10-da Tərtər, 11-də Ağdam, 14-də Xankəndi və Şuşa XI 
Ordu tərəfindən  tam nəzarətə alındı (12, f.27, s.l,  iş 700, s.3). Pərən-pərən düşən 
Azərbaycan ordusu dağıldı. 
Qarabağ  üsyanlarının  davam  etdiyi  günlərdə  Azərbaycanın  şimal 
qərbində, Zaqatalada da müqavimət hərəkatı başlamışdı. Üsyanın başında bölgənin 
nüfuzlu  şəxslərindən  -  Molla  Hafiz  Əfəndiyev  və  hərbçi  Əhmədiyev  dururdu. 
Üsyançılar  silaha  əl  ataraq  iyunun  5-də  müqavimətə  rast  gəlmədən  Zaqatala 
qalasını  tutdular,  qəzanın  inqilab  komitə  sədri  və  digər  kommunistlər  həbs  edildi 
(11,  f.l,  s.14,  iş  6139,  s.40).  Bir  növ  üsyan  dini  xarakterli  idi.  Onlar  «rus 
kafirlərindən» ölkəni təmizləmək üçün əhalini köməyə çağırırdılar. 
Üsyançılar iyunun 7-də Qaxa daxil oldular. Milli ordunun süvari alayı da 
üsyançılara qoşuldu. İyunun 16-da XI Ordu hissələri V. F. Vodopyanovun başçılığı 

---