Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

«beynəlmiləlçi»  azərbaycanlı  kommunistləri öz  toruna  sala bilir  və  Mərkəzə tabe 
etdirə bilirdi. Xüsusən məkrli erməni kommunistləri, qanlarında daşnak xofu olan 
Mirzoyan,  Mikoyan  və  onların  asanlıqla  tərəflərinə  çəkə  bildikləri  rus,  eləcə  də 
azərbaycanlı  kommunistlər səhv siyasət  yeridərək,  Azərbaycanın  milli  mənafeləri 
baxımından deyil, mərkəzin, xüsusən də ermənilərin antiazərbaycan siyasətinə bir 
növ rövnəq verməli olurdular. 
MK-nın  Siyasi  bürosuna  N.  Nərimanov,  V.  İ.  Naneyşvili,  M.  D. 
Hüseynov,  A.  İ.  Mikoyan,  V.  Lominadze,  Təşkilat  bürosuna  Sarkis  (S.  A. 
Danielyan),  K.  F.  Sturua,  D.  X.  Bünyadzadə,  Ə.  H.  Qarayev  seçildilər.  V.  İ. 
Naneyşvili AK(b)P MK katibi təsdiq olundu. 
1920-ci ilin sentyabrında V. İ. Naneyşvilinin Bakıdan  getməsilə əlaqədar 
olaraq  MK  katibi  vəzifəsini  müvəqqəti  olaraq  (sentyabrın  9-dan  15-dək)  Yelena 
Dmitriyevna  Stasova,  sentyabrın  15-dən  oktyabnn  24-dək  Vladimir  Yelizbaroviç 
Dumbadze (Lado) icra etdilər. MK katibi vəzifəsində 1920-ci il oktyabrın 24-dən 
1921-ci  ilin  iyulunadək  Qriqori  Naumoviç  Kaminski,  sonra  1926-cı  ilin 
yanvarınadək Sergey Mironoviç Kirov işlədi. 
1920-ci il mayın 8-də AK(b)P Bakı Komitəsinin bürosu yaradıldı. Büroya 
Sarkis,  A.  Mikoyan,  V.  Naneyşvili,  L.  Qoqabaridze,  V.  Lominadze,  V.  Yeqorov, 
N. Tyuxtenev, Ə. H. Qarayev və b. daxil oldular. Sarkis AK(b)P Bakı Komitəsinin 
katibi  seçildi.  BK-nın  aşağıdakı  şöbə  müdirləri  təsdiq  olundu:  təşviqat  şöbəsinin 
müdiri  M.  Kaxiani,  təşkilat-təlimat  şöbəsinin  müdiri  Sarkis,  qadınlar  arasında  iş 
aparan şöbənin  müdiri M.  Kasparova, kənddə  iş aparan şöbənin  müdiri Müzəffər 
Nərimanov,  iməcliklər  bürosunun  müdiri  Puxoviç  (13,  f.268,  s.26,  iş.32,  s.105-
106). 
Sarkisin rəhbərliyi ilə Bakı Komitəsində bir qrup «sol» mövqedə dayanan 
rəhbər işçilər Bakı Komitəsini Mərkəzi Komitəyə, Azərbaycan İnqilab Komitəsinə 
qarşı qoyaraq, onların xəttinə zidd qərarlar qəbul edir, N. Nərimanovun sözləri ilə 
desək «Bakı Komitəsi şəxsində müxalifət» yaradırdı. 
«Müstəqil»  Azərbaycan  dövləti  və  onun  arxasında  duran  Rusiya  üçün 
keçmiş  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  ordusunun  mövcudluğu  narahatlıq 
yaradırdı. Bununla əlaqədar Azərbaycan İnqilab Komitəsi mayın 7-də ordunun  və 
donanmanın  yenidən  təşkili  haqqında  qərar  çıxartdı.  Qərara  əsasən,  yeni 
yaradılacaq  Azərbaycan  Ordusu  və  Donanması  əslində,  Sovet  Rusiyası  Qızıl 
ordusunun tərkib hissəsi kimi yaradılırdı. Azərbaycanın hərbi bölmələri, bilavasitə 
XI  Qızıl  Ordu  komandanının  hərbi  gəmiləri  -  Xəzər  Donanması  Komandanının 
tabeliyinə  keçirdi.  Azərbaycan  Hərbi  Donanma  komissarının  səlahiyyəti  ancaq 
yeni  hissələrin  yaradılması  və  səfərbərlik  məsələləri  ilə  məhdudlaşırdı.  Beləliklə, 
Müstəqil  Azərbaycan  Sovet  Respublikası  öz  mövcudluğunun  ilk  aylarından 
dövlətçiliyin  mühüm  şərtlərindən  biri  -  ordu  saxlanması  hüququndan  «könüllü» 
surətdə məhrum edildi. 

---

Azərbaycan ordusunun müstəqilliyinə Ç. İldırım təşəbbüs etmiş, lakin az 
sonra onu hərbi işlərdən uzaqlaşdıraraq, yerinə bu sahədə heç bir səriştəsi olmayan, 
Azərbaycanın yeganə gəmiləri «Ərdahan» və «Astrabad»ı qayıq bilib gözüyumulu 
sənədə imza ataraq Rusiyaya verən Ə. Qarayevi gətirmişdilər (50, s.30). 
Aprel  çevrilişindən  sonra  hər  ay  Azərbaycana  yeni-yeni  hərbi  qüvvələr 
yeridilməkdə idi. Bu ordu hissələri özlərini əvvəlki ordu hissələrinə nisbətən daha 
amansız  aparır,  adamları  qarət,  kəndləri  talan  etməkdən  çəkinmirdi.  Azərbaycan 
kəndliləri  bir  şey  haqqında  xahiş  edir  və  yalvarırdılar:  «nə  varsa  hamısını  
birdəfəlik  alın  və  ailə  ocaqlarımızı  gündəlik  qeyri-mütəşəkkil  və  təhqiredici  
basqınlardan xilas edin» (94, s.14). 
İş o yerə çatmışdı ki, ordu quruculuğu məsələsində rəhbər kommunistlər 
arasında ciddi narazılıqlar yaranmışdı. Ordudakı özbaşınalıqlar, qarətçilik xüsusilə 
əhalidə yeni hökumətə qarşı inamsızlığa və nifrətə səbəb olmuşdu. 
Müstəqil  orduya  malik  olmaq  hüququnu  itirdikdən  sonra  Azərbaycan 
1920-ci  il  sentyabrın  30-da  Behbud  Şaxtaxtinski  və  G.  Çiçerin  tərəfindən 
imzalanan  «qardaşlıq  ittifaqı»  (hərbi-iqtisadi  ittifaq)  müqaviləsinə  görə  iqtisadi 
qaynaq  və  vasitələrini  (yeraltı,  yerüstü  sərvətlər,  sənaye  müəssisələri),  müstəqil 
ticarət  haqlarını  Moskvaya  verir,  eyni  zamanda  müstəqil  maliyyə  və  nəqliyyat-
rabitə hüquqlarından da  imtina  edirdi.  Bu  müqavilədə  konkret  olaraq göstərilirdi: 
«1.RSFSR hökuməti və Azərbaycan hökuməti az vaxt ərzində hərbi təşkilatları və 
hərbi  komandanlığı  birləşdirir.  2.Müqavilə  imzalandığı  vaxtdan  qüvvədədir  və 
xüsusi ratifikasiya tələb etmir» (12, f.410, s.l,iş. 18, s.25). 
Bu müqaviləyə görə, müstəqillik prinsiplərinə əsasən səlahiyyətlərinin bir 
hissəsi  Azərbaycana  aid  edilmir,  hər  iki  respublika  hərbi,  iqtisadi,  təchizat, 
nəqliyyat,  maliyyə  məsələlərində  öz  səylərini  cəmləşdirir,  müvafiq  təşkilatların 
fəaliyyətini  bir  strukturda  birləşdirirdi.  Rusiyanın  müvafiq  hərbi  təşkilatlarının 
aliliyi Azərbaycanın təşkilatlarına şamil edilirdi. 
Yeni  iqtisadi  siyasətə  keçid,  ölkədə  iqtisadi  sabitliyin  bərpa  edilməsi 
siyasi sahədə, dövlət quruculuğu və idarəçiliyində dəyişikliyə gətirib çıxardı. 1920-
ci ilin sonu üçün müəyyən iqtisadi və sosial təmələ malik olan kommunist partiyası 
ilk vaxtlar istifadə olunan sərt, fövqəladə tədbirlərdən tədricən əl çəkməyə başladı. 
1921-ci  ilin  yayında  Azərbaycan  vilayətlərində  inqilabi  və  yoxsul  komitələrdən 
fəhlə-kəndli deputatları sovetlərinə keçid başlandı. 
Azərbaycan SSR-in 1927-ci ilin mayında keçirilən I Sovetlər qurultayında 
İnqilab  Komitəsinin  fəaliyyəti  dayandırıldı.  Onun  yerinə  Azərbaycan  Mərkəzi 
İcraiyyə Komitəsi və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti  yarandı. 1921-ci 
il mayın 19-da Konstitusiya qəbul edildi. Hər şeydə olduğu kimi, Konstitusiya da 
RSFSR-in Konstitusiyası nümunəsində təkrarlanırdı. 
Beləliklə,  bolşeviklər  tədricən  hakimiyyətlərinin  ilk  dövründə  istifadə 
etdikləri  sərt  cəza  tədbirlərindən  əl  çəkməyə,  fəaliyyətini  qanun  çərçivəsində 

---