Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Sovet  mətbuatı  məsələyə  tamam  əks  mövqedən  yanaşaraq  yazırdı: 
Orucluq orqanizmi əldən salır və sağlamlığı məhv edir. 
Məhərrəmliyə  və  orucluğa  qarşı  geniş  mübarizə  kampaniyası  partiyanın 
Bakı  Komitəsinin  protokollarında  öz  əksini  tapmışdı.  Dini  mərasimlərə  qarşı 
mübarizə  aparmaq  məqsədilə  tənqid-təbliğ  teatrlarından  istifadə  edərək  yeni 
pyeslərin baxımını və təsdiq edilməsini təmin etmək üçün Komissiya  yaradılması, 
xüsusi  plakatlar,  şüarlar  hazırlamaq,  qəzetlərdə  məhərrəmliklə  əlaqədar 
kompaniyaya başlamaq nəzərdə tutulurdu (13, f.l, s.l, iş 130, s.42). 
Əsrlər boyu xalqın öz arzusunun, istəyinin baş tutması üçün Allaha rəğbət 
və  minnətdarlıq  rəmzi  kimi  qurban  kəsməsi  bolşevik  təbliğat  və  mətbuatında 
hədəfə  çevrilmişdi.  Qəzet  və  jurnalların  səhifələrini  mollalara  qarşı  karikaturalar, 
anonim müəlliflərin məqalələri və klassik poeziyaya bələd olan, dini məsələlərdən 
başı çıxan şəxslərin məktubları verilirdi. 
Din  xadimləri  və  dindarlara  qarşı  aparılan  bolşevik  kompaniyası  dinə 
qarşı  aparılan  təbliğatla  demək  olar  ki,  eyni  vaxtda  başlanmışdı.  Bolşeviklərin 
fikrincə, din xadimləri kütlələrin mədəni inkişafı və tərəqqisində əngəl törədirdilər, 
deməli,  onlara  qarşı  cəmiyyət  barışmaz  olmalıdır.  Din  xadimlərinin  torpaqları, 
varidatları əllərindən alındı, dövlət mədrəsələri bağlandı. Həmçinin mollaların ailə-
nigah  məsələlərinə  qarışması  qadağan  edildi.  Bütün  bunlara  baxmayaraq, 
müsəlman  dindarları  xristian  dindarlarına  nisbətən  daha  təmkinli  davrandılar. 
Xristian  dindarları  sovet  hakimiyyətinə  qarşı  açıq  çıxışlar  etmiş,  antisovet 
bəyanatlar  qəbul  etmişlər.  Uzun  illər 
 
Rusiyada  və  b.  yerlərdə  dindarlar  müxtəlif 
üsullarla  müqavimət  göstərirdilər  ki,  bu  da  hakimiyyət  tərəfindən  kütləvi 
repressiyalarla qarşılandı. 
Müsəlman  dindarları  isə  əksinə,  məcburiyyət  üzündən  heç  bir  şeylə  öz 
narazılıqlarını  bildirmədilər.  Hətta  bəzi  din  xadimləri  Məhəmməd  peyğəmbərin 
təlimi  ilə  marksizm  nəzəriyyəsi  arasında  bəzi  paralellər  aparmağa  başladılar. 
Müsəlman din xadimlərinin bu təşəbbüsü əvvəlcə bolşeviklər tərəfindən bəyənildi, 
sonra isə bu hərəkətə ayrı məna verildi (71, s.38-39) 
Dinə qarşı təbliğat 1923-1924-cü illərdə daha da fəallaşmışdı. 1924-cü il 
yanvarın  8-də  AK(b)P  Siyasi  Bürosunun  iclasında  «Din  əleyhinə  təbliğatın 
aparılmasına dair» məsələ müzakirə edildi və din əleyhinə mübarizəni təşkil etmək 
məqsədilə komissiya yaradıldı (13, f.l, s.2, iş 18, s.144). 
1924-cü ildə Bakıda «Allahsızlar cəmiyyəti»nin yaradılması ilə dinə qarşı 
mübarizə  daha  da  gücləndirilirdi.  Bolşevik  mətbuatı  «Allahsızlar  cəmiyyəti»nin 
qarşısında duran vəzifə ilə bağlı yazırdı ki, cəmiyyətin qarşısında duran əsas vəzifə 
bütün  şüurlu  fəhlə  və  kəndliləri  mübariz  ateizm  bayrağı  altında  birləşdirmək, 
zəhmətkeşləri  dini  xurafatdan  uzaqlaşdırmaq  və  onlarda  materialist  dünyagörüşü 
formalaşdırmaqdan ibarətdir (112, 14.04.1925). 
Azərbaycanda  sovetləşmə  prosesi  başlayan  kimi  «şaxsey-vaxsey»  
qadağan  olunmuşdur.  Lakin  fəhlə  və  kəndlilərin  inamına  qarşı  yönəlmiş  bu 

---

tədbirlərdən  tez  imtina  edildi.  Hökumət  manevr  edərək  1923-cü  il  avqustun  1-də 
xüsusi  dekretlə  «Şaxsey-vaxsey»  mərasimini  qadağan  edən  qərarı  ləğv  etdi. 
Dekretdə  deyilirdi  ki,  Azərbaycan  şiələrinin  «Şaxsey-vaxsey»  mərasiminə  qarşı 
heç bir inzibati tədbir görülməsin (117, s. 50). 
Azərbaycanda  bolşeviklərin  yeritdiyi  antiislam  siyasəti  N.  Nərimanovu 
çox düşündürürdü. O, buna dəfələrlə öz kəskin etirazını bildirirdi. Dinə münasibət 
başqa  məsələlərdə  olduğu  kimi  Azərbaycandakı  rəhbər  dairələrdə  də  ciddi  fikir 
ayrılığına, ixtilaflara gətirib çıxarırdı. Bu fikir ayrılığı hələ aprel çevrilişindən çox 
keçməmiş  1920-ci  ilin  oktyabrında  keçirilən  AK(b)P-nin  II  qurultayında  özünü 
bürüzə verdi. Qurultayda Lominadze qeyd edirdi ki, «Azərbaycanda dini fanatizm 
mühüm  qüvvədir,  onunla  biz  mübarizə  aparmalıyıq.  Kəndlərdə  vəziyyət  daha 
ağırdı. Burada zəhmətkeş qüvvələr bütünlüklə dini adətlərlə xəstələnib və bundan 
burjuaziya istifadə edir. İcazə verin kəndlərdə inqilab edək. Feodal qalıqlara qarşı 
biz  ciddi  mübarizəyə  qalxmalıyıq,  amma  çox  ehtiyatla.»  (13,  f.l,  s.l,  iş  8,  s.  92). 
Sarkisin  dinə  münasibəti  də  mənfi  idi.  «Mollalar  və  dindarlar  keçmişin  qalıqları 
kimi indiki zamanda kasıblara siyasi iqtisadi təsir edirlər, çünki onların əlində hələ 
çoxlu mülk var. Dindarlara qarşı mübarizə bizim qurultayın qarşısında duran əsas 
vəzifədir» (13, f.l, s.l,iş 8, s. 92). 
Qurultayda  N.  Nərimanov  bildirdi  ki,  «Şərqdə  din  məsələsi  olduqca  çox 
vacib  məsələdir. Bu  məsələ  ilə son dərəcə  ehtiyatlı  olmaq lazımdır, çünki burada 
bütün həyat bu məsələdən asılıdır». 
Nərimanov  İslam  dininə  hörmətlə  yanaşaraq  göstərirdi  ki,  İslam  dini  ilə 
xristianlığı  eyniləşdirmək  olmaz.  Xristianlıq  ehkamdırsa,  müsəlmanlıq  həyatdır 
(13, f.l, s.l, iş 8, s. 194). 
Xalqın milli adət-ənənələrinə, xüsusilə dinə qarşı mübarizə o qədər kəskin 
şəkil almışdı ki, artıq rəhbərlikdə oturan qeyri-azərbaycanlı kommunistlər də bunu 
deyirdilər.  Orconikidze  etiraf  edirdi  ki,  «din  ilə  mübarizədə  biz  çox  səhvlərə  yol 
veririk. Götürək Qubadakı qiyamı. Bu qiyamı kasıblar başlamışdılar. Ona görə ki, 
orada  bizim  gənclər  Quranı  ayaq  altına  atıb  tapdalayırdılar.  Bu  isə  insanların 
qəzəbinə  səbəb  olub.  Quranı  cırıb  atmaq  heç  də  sosial  inqilab  deyil.  Mən  hesab 
edirəm ki, biz kəndlilərin başından Quranın təsirini çıxarmalıyıq» (13, f.l, s.l, iş 8, 
s. 144). 
Xalq Xarici İşlər Komissarlığına göndərdiyi məktublarında N. Nərimanov 
İslamın  müxtəlif cərəyanlarını ətraflı səciyyələndirir,  müasir dil ilə desək,  «İslam 
amilindən»  yaxın və orta Şərqdə azadlıq hərakatının, dünyanın sosial tərəqqisinin 
xeyrinə istifadə etmək imkanını nəzərə çatdırırdı. O, möhkəm inanırdı ki, İslamdan 
sosializm məqsədləri üçün ancaq bacarıqla istifadə etmək olar. Misal gətirərək izah 
edirdi  ki,  hələ  1918-ci  ildə  Həştərxanda  ruhanilərin  yığıncağında  o,  mollaların 
özünün razılığı ilə əmək məktəbinin tədris prosesinden şəriətin çıxarılmasına nail 
olmuşdur (59, 4. XI. 1990). 

---