Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Zaqafqaziya  və  eləcə  də  Azərbaycanda  milli  təmayülün  olması  barədə  fikir 
yaradaraq,  N.  Nərimanova  və  onun  tərəfdarlarına  qarşı  əks  mövqedən  çıxış 
edirdilər. 
Dördüncü  qrup  -  xalqın  müstəqilliyini  düşünən,  milli  hisli,  vətənpərvər 
azərbaycanlı qüvvələr var idi ki, nicat yolunu yaranmış quruluşda görür, sosializm 
ideyalarına həddindən artıq inanırdılar. Onlar sonradan  yanıldıqlarını başa düşsələr 
də, artıq gec idi. 
Son  dərəcə  çətin  şəraitin  olmasına  və  rəhbərlikdə  azlıq  təşkil  etməsinə 
baxmayaraq,  bu  qüvvələr  Azərbaycanın  mənafeyinə  uyğun  olmayan,  anti-
azərbaycan siyasət yeridən rəhbərlərə qarşı ciddi mübarizə aparırdılar. 
Aprel çevrilişindən sonra hakimiyyətə gəlmiş qüvvələr arasında ixtilaf və 
fikir  ayrılıqlarını  doğuran  səbəblər  aşağıdakılar  idi:  Azərbaycan  dilinə,  dinə, 
respublikanın  ərazi  bütövlüyünə,  kəndlilərə  və  ziyalılara,  iqtisadiyyatla  bağlı 
məsələlərə  münasibətdə,  yanaşmada  laqeydlik  və  hörmətsizlik.  Belə  ki, 
Azərbaycanın başlıca olaraq qeyri millətlərdən ibarət olan rəhbərləri respublikanın 
özünəməxsus  spesifik  yerli  şəraitini,  milli  xüsusiyyətlərini  və  milli  mənafelərini 
nəzərə  almır,  almaq  da  istəmir,  xalqın  adət-ənənələrinə  biganəlik  göstərirdilər. 
Kommunistlər arasında ixtilaflar özünü plenum, konfrans, qurultaylarda daha aydın 
göstərirdi. 
O,  zaman  milli  məsələlərdəki  dolaşıqlıqların  başlıca  təqsirkarı,  türkdilli 
xalqlara, o cümlədən Azərbaycan xalqına qarşı kin və ədavət bəsləyən İ. Stalin idi. 
O,  Azərbaycanda  partiya  təşkilatlarında  işləyən  ermənilərdən  ibarət  bəzi  rəhbər 
işçilər ilə əlaqəyə girərək öz məkrli siyasətini həyata keçirirdi. Milli münasibətlərin 
kəskinləşməsində  mürəkkəb  siyasi  vəziyyətin,  dedi-qodu  və  təqib  şəraitinin 
yaranmasında  Stalin  başlıca  rol  oynayırdı.  Ən  başlıcası  isə  istər  ərazi  bütövlüyü, 
istərsə də müstəqillik məsələlərində onun antiazərbaycan mövqe tutması danılmaz 
idi. Əzəli torpaqlarımız olan «Zəngəzur və Naxçıvan Ermənistanda sovet hökuməti 
qurularsa  vermək  olar»,  eləcə  də  «Mən  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  tərəfdar 
deyiləm,  kommunistlərin  biri  digərindən  müstəqil  ola  bilməz»  fikirləri  artıq  öz 
yerini  tapmışdı.  Rəhbərlikdə  olan  ixtilaflara  gəldikdə  isə  o,  demək  olar  ki,  bu 
məsələnin  dərinliyinə  varmayaraq,  ancaq  solların  mövqeyindən  çıxış  edərək  N. 
Nərimanovu təqsirli bilir, onu heç bir əsası olmadan, burjuaziyanın mülkiyyətdən 
məhrum  edilməsi  məsələlərini  həll  etməkdən  boyun  qaçırmaqda  günahlandıraraq 
deyirdi:  «qocanı  (N.  Nərimanovu  nəzərdə  tuturdu)  danlamaq  lazımdır.  O  bu 
qərarların yerinə yetirilməsini istəmir, buna görə də kömək etmir». Əslində bütün 
bunlar Nərimanovun rolunun hər vəcdlə kiçildilməsi demək idi. İ. V. Stalin 1920-ci 
il noyabrın əvvəllərində Bakıya gəldi. Onun iştirakı ilə noyabrın 8-də RK(b)P MK 
Qafqaz  bürosu  və  AK(b)P  Bakı  komitəsi  ilə  birlikdə  AK(b)P  MK  plenumu 
Azərbaycan  partiya  təşkilatında  ixtilaflar  məsələsini  müzakirə  etdi  (13,  f.l,  s.l,  iş 
14,  s.9).  Plenumun  işində  İ.  Stalin,  Orconikidze,  Y.  Stasova,  N.  Nərimanov,  Q. 
Kaminski,  H.  Sultanov,  Ə.  H.  Qarayev,  Sarkis,  M.  B.  Qasımov,  R.  Axundov,  D. 

---

Bünyadzadə,  B.  Mdivani,  O.  Şatunovskaya,  V.  Yeqorov,  S.  Qutin  və  b.  iştirak 
edirdilər.  Müzakirələr  zamanı  yol  verilən  nöqsanların  təqsirini  bütünlüklə 
Azərbaycan  İnqilab  Komitəsinin  və  onun  sədri  N.  Nərimanovun  boynuna  atmaq 
meyli  qatmaqarışıq,  qeyri  mütəşəkkil  keçən  iclasda  lap  əvvəldən  özünü  büruzə 
verdi.  Eyni  zamanda  əsas  məsələlərin  müzakirəsi  zamanı  Azərbaycan  İnqilab 
Komitəsinin  öz  daxilində,  Ə.  H.  Qarayev  və  M.  D.  Hüseynov  ilə  N.  Nərimanov 
arasında ciddi ixtilaflar olduğu da aşkara çıxdı. 
Ə.  Qarayev  öz  çıxışında  bildirirdi  ki,  müsəlman  kommunistləri  arasında 
iki  qrup  yaranıb,  onlardan  biri  Nərimanov  qrupu,  digəri  isə  Qarayev-Hüseynov 
qrupudur.  Birinci  qrup  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  tərəfində  durur,  bizi-ikinci 
qrupu isə ittiham edirlər ki, Azərbaycanı Rusiyaya satmısınız (13, f.l, s.l, iş 14,8.9). 
Rusiyaya  «satıldıqlarını»  təkzib  edənlər  həddən  artıq  «beynəlmiləlçiliyə» 
qapılıb,  hər  hansı  bir  məsələdə  Nərimanov  və  onun  tərəfdarlarına  qarşı  mübarizə 
apararaq,  qeyri-azərbaycanlılardan  olan  şovinist  ruhlu  rəhbərlərin  demək  olar  ki, 
əlaltısına çevrilmiş olurdular. 
İxtilafları törədən səbəblərdən biri də əmlakın müsadirəsi və burjuaziyanın 
mülkiyyətdən  məhrum  edilməsi  ilə  bağlı  idi.  Müzakirələrin  gedişində  V. 
Yeqorovun  çıxışında  bu  səbəb  bir  az  da  açıqlandı:  «Bizim  ixtilaflarımızın 
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sol qrup deyilən qrup iri burjuaziyanı mülkiyyətdən 
məhrum  etməyə  tərəfdar  çıxır,  sağ  qrup  isə  milli  şüarlar  altında  burjuaziyanı 
müdafiə edir və ona himayədarlıq göstərir» (13, f.l, s.l, iş 14, s.10). 
Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  ilk  aylarında  əmlak  müsadirəsində 
ciddi  nöqsanlara  yol  verilmişdi.  O  vaxtlar  Stasova  öz  xatirələrində  yazırdı:... 
Moskvada  və  Petroqradda  heç  vaxt  hər  hansı  bir  tacirin  və  ya  burjuanın  evində 
axtarışı  necə  aparmaq  məsələsi  ortaya  çıxmırdı,  Bakıda  isə  bu  və  ya  başqa  evdə 
axtarışı necə aparmaq məsələsi nəinki şəhər partiya komitəsində, hətta Azərbaycan 
KP  MK-də  tez-tez  müzakirəyə  qoyulurdu.  Çünki  yerli  müsəlman  türklər  tez-tez 
Azərbaycan  Xalq  Komissarları  sovetinin  sədri  Nərimanov  yoldaşın  yanına  gəlib 
şikayətlənirlər  ki, çekistlər evin qadınlara məxsus hissəsində axtarış aparmışlar, bu 
isə  şəriətin  bütün  qanunlarına  ziddir.  Bu  münasibətlə  Azərbaycan  KP  MK-nın 
iclasında  A.  Mikoyan,  Sarkis,  V.  Lominadze  və  Nərimanov  arasında  qızğın, 
prinsipial mübahisələr olurdu (13, f.268, s.26, iş32, s.179). 
İxtilaflar Azərbaycan K(b)P-nin II qurultayında (1920-ci il 16-23 oktyabr) 
müxtəlif  məsələlərdə  özünü  daha  kəskin  göstərdi.  Azərbaycan  rəhbərliyində 
parçalanma haqqında danışan N. Nərimanov çıxışında deyirdi: ... Belə güman edilir 
ki, sağ və sol tərəflər var. Əgər istəyirsiniz sağ tərəf adlandırasınız, adlandırın. Sağ 
tərəf  deyir  ehtiyatla  müsadirə  etmək  lazımdır,  sol  tərəf  deyir  belə  lazım  deyil, 
ehtiyatla, ya ehtiyatsız, ümumiyyətlə, talan etmək lazımdır (13, f.l, s.l, iş. 8, s.201). 
Hakim  partiya  olan  Kommunist  Partiyasının  tərkibinin  qeyri  qənaətbəxş 
olması AK(b)P-nin II qurultayında açıq etiraf edilir, belə bir fikir də səslənirdi ki, 
sağ  və  sol  tərəflər  Rusiyada  da  mövcuddur.  Lenin  sağ,  Trotski  isə  sol  tərəfdir. 

---