Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

onlara qarşı ədalətsiz mövqe tutulması, etimadsızlıq xalqda da narahatlıq yaradırdı 
(13, f.1, s.2, iş 2, s.276). 
Xalq  Cümhuriyyəti  illərində  çətinliklə  də  olsa  formalaşan  Azərbaycan  
ordusu  milli  mahiyyət  səbəbindən  yeni  sovet  hakimiyyətinin  mübarizə  hədəfinə 
çevrildi.  266  hərbçi,  o  cümlədən  12  general,  27  polkovnik,  6  podpolkovnik,  48   
kapitan  güllələndi  (98,  s.17).  Üstəlik  Azərbaycan  hərbi  hissələrini  Cənubi  
Azərbaycan  ərazisində  süni  siyasi  aksiyalara  sövq  edirdilər.  Bu  aksiyaya 
münasibətini  M.  Ə.  Rəsulzadə,  belə  ifadə  etmişdir:  «Az-çox  bağlı  qalan 
Azərbaycan  əsgəri  dəxi  dağıdılıyordu.  Bir  qisim  qitəati  müqabil  inqilabçı  deyə 
dağıtmış,  geridə  qalan  mövcudiyyəni  də  Azərbaycan  ixtilalının  mütəaqib 
bolşeviklər  tərəfindən  İran  üzərinə  yapılan  təcavüz  səfərinə  göndərmişlərdi.  Bu 
surətlə  bolşeviklər  həm  Azərbaycan  ordusunun  itlaf  ediyor,  həm  də  Rəşt  ilə 
Ənzəlidən yapdıqları vəqayei Azərbaycanlı əliylə icra etmək surətilə bu iki dindaş 
millət arasında əbədi bir nifaq və uçurum açmaq istiyorlardı.» (98, s.74). 
Sovetləşmənin ilk vaxtlarından Azərbaycana nəzərdə tutulduğundan xeyli 
artıq  hərbi  hissələrin  gətirilməsi  və  ordunun  ərzağa,  geyimə,  ayaqqabıya  olan 
ehtiyacını  ödəmək  üçün  kəndlərdə  ərzaq  tədarükünün  keçirilməsi,  «XI  Ordunun 
ayaqqabı sarıdan təhlükəli vəziyyəti və təcili qaydada burjuaziyaya məcburi vergi 
qoyulması» və s. respublikada narazılığa gətirib çıxarırdı. İş o yerə gəlib çatmışdı 
ki, artıq rəhbər qeyri azərbaycanlı kommunistlər də bunu etiraf etməli olmuşdular. 
Kaminski  etiraf  edirdi  ki,  «İndi  biz  kasıbları  tamamilə  soyuruq,  ümumi  siyasi 
vəziyyət  bizi  kəndlərdə  həyəcan doğuran tədarüklərdən  əl  çəkməyə  məcbur edir» 
(94, s.16). 
Azərbaycanda hərbi hissələrin toplanması istər kənd təsərrüfatına, istərsə 
də iqtisadiyyata böyük ziyan vurur, kəndli təsərrüfatını tamamilə dağıdırdı. 1921-ci 
ildə  XI  Ordunun  hissələri  Azərbaycandan  Gürcüstana  göndərildi.  Lakin  qısa 
müddətdən sonra ordunu yenidən respublikamıza qaytarmaq planlaşdırıldı. Bundan 
xəbər tutan N. Nərimanov, D. Bünyadzadə və A. Serebrovski V. İ. Leninin adına 
təcili  teleqram  göndərdilər:  «Azərbaycan  kəndli  və  fəhlələri  on  ay  ərzində  XI 
Ordunun  yerləşdirilməsinin  bütün  ağırlığını  çəkmişlər.  Kəndli  və  fəhlələr  pis 
qidalanır, pis geyinir və ümidsiz vəziyyətdədirlər, çünki ərzaq və geyimi biz balaca 
Azərbaycan  üçün  çox  böyük  olan  XI  Orduya  verirdik...  Teleqramda  daha  sonra 
göstərilirdi  ki,  fəhlələrin  təminatının  pisləşməsi  ilə  əlaqədar  neft  sənayesində 
vəziyyət  daha  da  ağırlaşır,  bu  da  öz  növbəsində  neft  istehsalına  və  onun 
Azərbaycandan ixrac olunmasına təsir edir...» (94, s.20). Bu cür teleqramdan sonra 
mərkəz Azərbaycana ordu yeritməyi dayandırdı. Ancaq respublikaya vurulan ziyan 
artıq əhalini həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən sarsıtmışdı. Təbii ki, xalqın səbr 
kasasının dolmasına, daha təhlükəli vəziyyətə - üsyanlara gətirib çıxartmışdı. 
Aprel  çevrilişindən  sonra  məlum  oldu  ki,  respublikada  milli  siyasətin 
həyata  keçirilməsi  əsla  rəvan  getmirdi.  Bu  siyasətin  həyata  keçirilməsinə 
yönəldilmiş tədbirlərin zəruriliyi ümumən başa düşülsə də, Bakı partiya təşkilatının 

---

başlıca olaraq qeyri millətlərdən olan rəhbərləri bu işin mahiyyətini lazımınca başa 
düşmür  və  onun  düzgün  həyata  keçirilməsinə  mane  olur,  ciddi  müqavimət 
göstərirdilər. 
Bakı partiya komitəsinin, Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin, rayon partiya 
komitələrinin və rayon icraiyyə komitələrinin, AHİŞ-in, mədən fəhlələri ittifaqının 
və  digər  həmkarlar  ittifaqı  orqanlarının,  komsomol  orqanlarının,  təsərrüfat  və 
kooperativ  təşkilatlarının  rəhbərləri  arasında  və  aparatlarında  yerli  əhalinin 
nümayəndələri son dərəcə az idi. Azərbaycanlı partiya və sovet kadrlarının, ali və 
orta ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması, onların məsul vəzifələrə irəli çəkilməsi 
yarıtmaz təşkil edilmişdi. Planlı, məqsədyönlü təşkilatçılıq işi, siyasi iş və mədəni 
tərbiyə işi sistemi yox idi. 
Baxmayaraq  ki,  Bakı  Komitəsi  və  Bakı  Sovetinin  İcraiyyə  Komitəsi 
müsəlmanlar  arasında  iş  aparmaq  məsələləri  barəsində  bir  çox  qərarlar  qəbul 
etmişdilər,  lakin  bu  qərarlar  yayğın,  dayaz  və  gurultulu  xarakter  daşıyır, 
başdansovdu hazırlanır, dərin problemlərə toxunmurdu. Bu isə milli baxışlı, xalqını 
həmişə xoşbəxt görmək istəyən kommunistlərlə qeyri millətlərdən olan, yerli şərait 
və  milli  xüsusiyyətləri  nəzərə  almayan,  öz  vəzifələrindən  sui-istifadə  edən 
kommunist rəhbərlər arasında ciddi narazılıqlar yaradırdı. 
Təsadüfi deyildir ki, V Ümumbakı Partiya Konfransındakı (1921-ci il 25-
27 yanvar) çıxışında H. Cəbiyev Bakı Komitəsini müsəlmanlara qarşı laqeydlikdə 
günahlandıraraq  deyirdi:  «Bakı  Komitəsində  yararsız  ünsürlər  əyləşib,  BK 
Rusiyada olan şablonla gedir. Şərqin, Azərbaycanın şəraitini nəzərə almır» (13, f.l, 
s.l, iş 5, s.127-128).  
1921-ci il aprelin 8-də keçirilən VI Ümumbakı Partiya Konfransında milli 
məsələyə  aid  çıxışlarda  ixtilaflar  özünü  daha  açıq  göstərdi.  Konfransda  Talıblı 
müstəmləkə,  ruslaşdırma  siyasətinə,  dil,  ordu  quruculuğu,  nomenklatura  və  s. 
məsələlərə  dair  öz  təkliflərini  irəli  sürdükdə  bu,  heç  də  birtərəfli  qarşılanmadı. 
Talıblı öz çıxışında göstərdi: «Azərbaycan və digər respublikalar əslində nə vaxtsa 
çirkin  Rusiya  müstəmləkəsi  olub.  Müstəmləkə  çevrilişdən  əvvəl  də  olub,  indi  də 
var...  Əgər  lazım  gələrsə  mən  sizə  sübut  edərəm  ki,  bu  köhnə  ruslaşdırma 
siyasətinin qalıqları hələ də var. Ancaq hamısı gizli formada köhnə məmurların əli 
ilə gedir. Biz ruslaşdırma siyasətini o vaxt aradan qaldırarıq ki, birinci növbədə öz 
ana  dilimizi  dövlət  dili  hesab  edək.  Misal  üçün  bir  yerdə  5%  rus  əhalisi  yaşayır, 
qalanı yerli əhalidir. Orada rus dili dövlət dili kimi qəbul oluna bilməz. Dövlət dili 
yalnız ana dili olmalıdır. Bu heç də şovinizm deyil» (13, f.l, s.l, iş 6, s.22-23). 
III  qurultayda  olduğu  kimi  6-cı  Ümumbakı  Konfransında  da  heç  nədən 
çəkinməyən  Talıblı  ordu  quruculuğuna  xüsusi  əhəmiyyət  verərək,  qeyd  edirdi  ki, 
mütləq milli ordumuz olmalıdır. O, nomenklatura  məsələsində də öz mövqeyində 
dururdu.  Dağıstan  məsələsini  misal  gətirərək  göstərirdi  ki,  əgər  respublikanın 
adında RSFSR sözləri ifadə olunacaqsa, onda bu avtonomiya yalnız formal şəkildə 
veriləcək. Başqa söhbət ola bilməz (13, f.2, s.226, iş 6, s.24). 

---