Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Azərbaycanda  Kommunist  partiyasının  qeyri  sağlamlığı,  onun  daxilində 
birlik  və  mütəşəkkilliyin  olmaması  vəziyyəti  daha  da  pisləşdirdi.  Partiyanın 
daxilində,  məsul  sovet  işçiləri  içərisində  ayrı-ayrı  qruplaşmaların  ixtilafları  ifrat 
dərəcəyə  çatmışdı.  Burada  Bakı  Partiya  Komitəsi  başlıca  rol  oynayırdı.  BK 
Mərkəzi Komitənin işinin gedişinə güclü təsir  göstərirdi, məsələlər BK üzvlərinin 
təsiri altında keçirilirdi. Bakı Komitəsində həmişə qeyri azərbaycanlılardan olanlar 
çoxluq  təşkil  edirdilər.  BK-nın  ilk  katibi  Mikoyan,  sonra  Sarkis,  sonra  isə 
Mirzoyan olmuşdur. 
N.  Nərimanov  «Ucqarlarda  inqilabımızın  tarixinə  dair»  məktubunda 
göstərirdi: «Mən bildirirəm ki, bu, ağıllı düşünülmüş və düzgün hesablanmış bütöv 
bir plandır. Hələlik bunu mötərizədə saxlayıram, çünki əminəm ki, bu mötərizələr 
nəticədə özləri açılacaqlar. Lakin işimin elə ilk günlərindən mən açıq deyirəm: bir 
çox mülahizələrə görə hələlik erməni yoldaşların görkəmli, məsul vəzifələrə təyin 
edilməsini dayandırmaq vacibdir» (90, s.31). 
Kommunist partiyasında parçalanma 1921-ci ildə kəskin həddə çatdı. «Bu 
parçalanmanı Sarkis başlamış, Mirzoyan isə davam etdirməkdə idi...» 
1921-ci  ilin  martında  Mərkəzin  RK(b)P  Təşkilat  Bürosunun  qərarı  ilə 
Sarkis  Petroqrad  Təşkilatının  sərəncamına  göndərilmək  üçün  Bakıdan  geri 
çağırıldı. MK qarşısında bu məsələni N. Nərimanov və Q. Kaminski qoymuşdular. 
N.  Nərimanov  RK(b)P  MK  katibi  N.  N.  Krestinskiyə  məktubunda  yazmışdı: 
«Kaminski  yoldaş  qurultaya  gedir  (partiyanın  X  qurultayı  nəzərdə  tutulur)  və 
Azərbaycanda  partiya  işinin  gedişi  haqqında  ətraflı  məlumat  verəcəkdir.  Bu 
müddət  ərzində  Kaminski  yoldaş  çox  iş  görmüşdü,  lakin  təəssüf  ki,  Mikoyanın 
«varisləri»  yenə  mane  olurlar.  Suyu  bulandıran  Sarkisi  ...buradan  götürmək 
lazımdır.  Xahiş  edirəm  Kaminski  yoldaşın  ərizəsinə  ciddi  fikir  verəsiniz. 
Kommunist salamı ilə N. Nərimanov» (13, f.268, s.26, iş.32, s.126-127). 
MK-nın Qafqaz Bürosu da Sarkis barəsində müvafiq qərar qəbul etdi. 
Sarkisin  geri  çağırılması  solların  çıxışı  üçün  yeni  bəhanə  oldu.  BK-nın 
iclasında  1921-ci  il  martın  30-da  S.  Qutin  RK(b)P  MK  təşkilat  bürosunun  qərarı 
haqqında məlumat verərək belə bir təklif irəli sürdü:  «Sarkis yoldaş Bakı təşkilatı 
üçün  lazımlı  və  əvəzsiz  işçi  olduğuna  görə  BK  Sarkis  yoldaşın  Bakı  təşkilatının 
sərəncamında  saxlanılması  haqqında  RK(b)P  MK  qarşısında  vəsadət  qaldırsın. 
Həmin  qərar  Bakı  Partiya  Konfransından,  habelə  MK  plenumundan  keçirilsin, 
birbaşa rabitə xətti vasitəsilə bu məsələ barəsində Mərkəzlə danışılsın» (13, f.268, 
s.26, iş32, s.127). 
Plenum  S.  Qutinin  təkliflərini  yekdilliklə  qəbul  etdi,  onları  həyata 
keçirməyi  BK-nın  rəyasət  heyətinə  tapşırdı.  1921-ci  il  iyunun  14-də  Ümumbakı 
Partiya  Konfransı  Moskvaya  MK  katibi  V.  M.  Molotovun  adına  teleqram  (surəti 
Leninə  ünvanlanmış)  göndərdi.  «Sarkis  yoldaşın  Bakıda  saxlanılması  haqqında 
Stalin yoldaşın 22 aprel tarixli teleqraf məlumatından sonra Qafqaz bürosunun onu 
geri çağırmağı qərara aldığını» bildirdi və Sarkis yoldaşın Bakı Komitəsinin katibi 

---

vəzifəsində  saxlanılmasını  xahiş  etdi.  Teleqramda  gostərilirdi  ki,  konfransın 
qərarına  MK  üzvləri  R.  Axundov,  M.  D.  Hüseynov,  R.  Hüseynov,  L.  Mirzoyan,  
M. Quliyev, V. Paruşin,  Ə.  Xanbudaqov, H.  Cəbiyev və  b. tərəfdardılar (13, f.2, 
s.22, iş 17, s.265). 
Stalinin  havadarlığı  sayəsində  Sarkis  1921-ci  il  iyunun  ortalarınadək  BK 
katibi vəzifəsində qaldı. AzK(b)P Ümumbakı VII Konfransında (1921-ci il 14-18 
iyul) Orconikidze son dərəcə riyakarlıqla bildirirdi: «Mən demişəm və deyəcəyəm 
də Sarkisi Nərimanov ilə vuruşdurursunuz. Kəndlilər bunu başqa cür başa düşür ki, 
ermənilərlə  müsəlman  kəndliləri  arasında  dava-dalaş  gedir.  Belə  qalmaqalı 
xəbərdarlıq etmək lazımdır.» (13, f.2, s.22, iş 17, s.260). N. Nərimanov ilə erməni 
kommunistləri  arasında  gedən  fikir  ayrılıqları,  ixtilafları  yerlərdə  azərbaycanlılar 
arasında birmənalı qarşılanmırdı. Erməni düşmənçiliyinin yaxın tarixi yaddaşlarda 
qalmaqda  idi.  Yüksək  vəzifələr  tutmuş,  üzdə  bolşevik,  daxilən  isə  daşnak  olan 
kommunistlər yeritdikləri siyasətdə pərdələnsələr də, xislətlərini büruzə verirdilər. 
Bu  zaman  hakim  partiya  daxilində  nəinki  rəhbər  dairələrdə  mübarizə, 
dedi-qodu  baş  alıb  gedirdi,  sənədlərin  araşdırılması  göstərir  və  təsdiq  edir  ki,  bu 
yerli  aşağı  təşkilatlara,  özəklərə  də  sirayət  etmiş  və  geniş  yayılmışdı.  Təsadüfi 
deyildir  ki,  VII  Ümumbakı  Konfransında  həmçinin  partiyada  olan  bürokratizm, 
demaqogiya ətrafında geniş fikir mübadiləsi olmuş və yerlərdə narazılıqlar olduğu 
bildirilmişdi. Çıxış edənlər bildirirdilər ki,  «bəzi özəklərdə demaqogiya, eserçilik, 
menşevizmçilik  baş  alıb  gedir.  Bəzi  özək  üzvləri  təkliflər  irəli  sürür,  bunun  da 
nəticəsi  dava-dalaşla  sona  yetirdi:  «Bəzi  yoldaşlar  bizim  partiya  sıralarından, 
partiya  idarələrindən  çıxıb  gedir.  Bu  idarələrdə  bürokratizm  özünə  dərin  yuva 
salıbdır.  BK  və  MK  bu  bürokratizmi  aradan  qaldırmaq  üçün  ciddi  ölçülər 
götürməlidir».  O,  qeyd  etdi  ki:  «Axundovun  qəbuluna  düşmək  üçün  2-3  saat 
gözləməli  olursan  ki,  o  səni  qəbul  etsin.  Bunu  ona  görə  demək  istəyirəm  ki,  bu 
xəstəlik  bizdə  güclü  hiss  olunur.  Fəhlələr  bu  xəstəlikdən  şikayətlənirlər»  (13,  f.2 
s.22, iş 17, s.61). 
Bütün  bunlar  göstərirdi  ki,  qəzalarda  tam  pərakəndəlik  və  özbaşınalıq 
hökm sürürdü. 
AK(b)P  MK-nin  1921-ci  il  avqustun  19-23-də  keçirilən  V  plenumu 
partiyadaxili ixtilafların zirvəsi oldu. 
Bu ərəfədə RK(b)P MK Qafqaz Bürosu Azərbaycan partiya təşkilatındakı 
vəziyyətlə  bağlı  məsələyə  baxmış  və  qeyd  etmişdir  ki,  Azərbaycan  partiya 
təşkilatında  bir-biri  ilə  mübarizə  aparan  iki  fraksiya  mövcuddur  ki,  bu  da  rəhbər 
dairələr çərçivəsini aşaraq kütləvi təşkilatlara da keçmiş, bütün işi iflic etmiş, Bakı 
və bütün Azərbaycan partiya təşkilatına pozğunluq salmışdır. 
Qafqaz Bürosu fraksiyaları buraxmağı, Semyon Qutini, Suren Ağamirovu 
və  Olqa  Şatunovskayanı  (sol  fraksiyanın  nümayəndələrini)  və  Həmid  Sultanovu 
(sağ  fraksiyanın  nümayəndəsini)  fəal  fraksiyaçılar  kimi  Azərbaycanda  işdən 
götürüb  RK(b)P  MK-nın  sərəncamına  göndərməyi  qərara  aldı.  Fraksiya 

---