Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

6.Bütün  partiya  və  dövlət  siyasəti  Azərbaycanın  milli  adət-ənənələri  ilə 
uzlaşmalıdır. 
7.Din məsələlərində maksimum ehtiyatlı rəftar edilməlidir. 
8.Azərbaycanın iqtisadi imkanlarına və milli sərvətlərinə tam və müstəqil 
şəkildə sərancam verilməli, lazım bilindikdə başqa «qardaş respublikalara» yardım 
göstərilməlidir. 
9.Şərq  xalqlarının  milli-azadlıq  hərəkatına  kömək  edilməlidir.  (13,  f.12, 
s.l, iş 452, s.11-26). 
N. 
Nərimanova  yaxından  bələd  olan  «Müsavat»  partiyasının 
ideoloqlarından  M.  B.  Məmmədzadənin  1923-cü  ildə  «Yeni  Qafqaziya»  mühacir 
jurnalında dərc etdirdiyi «Azərbaycanda vəziyyət» məqaləsi N. Nərimanovla onun 
rəqibləri  arasında  gedən  ideya,  siyasi  və  mənəvi,  psixoloji  mübarizə  barədə 
müəyyən təsəvvür yaradır. Məqalədən məlum olur ki, M. B. Məmmədzadə mayın 
15-də  Bakıdan  Ənzəliyə  gəlmiş  olan  səlahiyyətli  bir  nəfərlə  görüşür. 
Azərbaycandakı  vəziyyətlə  tanış  olduqda  o,  xəbər  verir  ki,  doktor  Nərimanov, 
sabiq  Azərbaycan  Komissarlar  Şurasının  rəisi  hal-hazırda  Müttəhid  Şura 
Cümhuriyyətləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi divani rəyasət əzası, xəstə olduğundan 
3  aylıq  bir  məzuniyyətlə  Bakıya  gəlmişdir  və  qəribədir  ki,  Moskvanın  bir  sadə 
uşağını  təntənə  ilə  qarşılayan  Bakı  bolşevikləri  Nərimanovun  gəldiyini  qəzetdə 
belə  qeyd  etməmişdilər.  Nərimanovla  kimsə  görüşmür,  görüşmək  istəmir... 
Nərimanov  pək  yorğun  və  cismən  olmasa  da,  ruhən  xəstədir.  O,  bütün  işlərdən 
naümüd və hər şeyə laqeyddir (29, 3.07.1996). 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  N.  Nərimanov  xalqdan  uzaqlaşdırılsa  da,  xalq 
onu  unutmamış,  ona  ən  böyük  dərdini,  sirrini  belə  deməyə  cəsarət  etmişdi. 
Nərimanova göndərilmiş məktubların biri bunu daha  aydın sübut edir ki, təqiblər, 
repressiyalar 25-ci ilə qədər və sonralar da davam edir. Məktub 1925-ci il fevralın 
15-də  yazılmışdır:  «...Daim  qorxu  halında  yaşamaqdansa,  birdəfəlik  ölmək 
yaxşıdır. Mənim heç bir günahım yoxdur və heç kimin işinə qarışmamışam. Mən 
siyasi  bitərəfəm,  sovet  hakimiyyətinə  qarşı  özümü  sadəlövh  aparmışam.  Ölümün 
qarşısında bunu deyirəm. Əxlaqi cəhətdən mən təmizəm. Hər kəsin üzünə cəsarətlə 
baxa bilərəm... 
Nə  qədər  ki,  Baqdasarovlar  və  Roxlinlər  bizimkilərə  rəhbərlik  edəcək... 
Azərbaycanda  necə  ki,  ikiüzlü  maskalar  var,  hələ  çox  əziyyət  çəkiləcək  və  gizli  
olaraq  milli  düşmənçilik  ömür  sürəcək.  Püşk  atıb  mən  ölümü  seçmişəm.  Zeyvər.  
16 fevral 1925» (13, f .609, s.l, iş 89, s.188). 
N. 
Nərimanov  yorulmuşdu:  mövqeyini,  prinsiplərini  anlatmaq, 
təsdiqləmək, 
səylərinin 
nəticəsizliyindən, 
siyasi 
dartışmaların 
mənəvi 
zərbələrindən  və  nəhayət,  məhrumiyyətlərə  dözərək  həyatını  sərf  etdiyi,  bir  çox 
dəyərlər bahasına üstünlük verdiyi amalının gerçəkləşmək şansının itirildiyi və bu 
prosesin qarşısını almaq iqtidarında olmadığını dərk etməkdən (47, 13.04.1990). 

---

N.  Nərimanov  səhhəti  ilə  bağlı  Bakıya  dönmək,  vəzifəsindən  azad 
olunmaq,  ailəsini  saxlamaq  üçün  Bakıda  ədəbi  işlə  məşğul  olmağa  icazə  istədi. 
Məktub Stalinə yazılmışdı. 
N. Nərimanovun  qəfil ölümü  bütün vicdanlı, əqidəli insanlara çox böyük 
təsir  etdi.  O  dövrün  mətbuatını  izlədikdə  çox  təəssüf  ki,  onun  ölümünün 
Azərbaycan  mətbuatında  soyuqqanlı  qarşılandığı  görünür.  Myasnikovun  vəfatı 
barədə  bir  neçə  nömrədə  («Bak.  Raboçi»  qəzetində  -  R.B),  Nərimanovun  vəfatı 
haqqında isə 1 nömrədə material verilmişdi. Onun rəqibləri Orconikidze, Kirov öz 
maskalarını  gizlədərək,  alovlu  nitqlər  söyləyirdilər.  Orconikidzenin  çıxışı  buna 
misaldır.  «Yoldaş  Nərimanov  bizim  partiyanın  Şərqdə  olan  ən  böyük 
şəxsiyyətidir... Bizlər üçün sözsüz ki, yoldaş Nərimanov Zaqafqaziyada yorulmaz 
mübariz  kimi  tanınmışdır.  Azərbaycanda  Nərimanov  yoldaş  bizim  partiyanın  ən 
yaxşı  bayraqdarı  olmuşdur.  Müsavat  dövrünün  ağalığı  vaxtı  Nərimanov  Şərqin 
simvolu idi» (112, 22.03.1925). 
20-ci  illərdə  Azərbaycan  rəhbərliyində  daxili-siyasi  çəkişmələrdə 
mübarizə aparan tərəflərə mərkəz birtərəfli yanaşırdı. 
N.  Nərimanov  Stalinə  yazmış  olduğu  tarixi  məktubunda  göstərirdi  ki: 
«Ucqarlarda milli təmayül mərkəzin özü və  ya onun işçiləri  tərəfindən yaradılır.» 
Bu,  çox  ciddi  və  yerində  vurğulanmış  irad  idi.  Moskvadan  göndərilmiş  vəzifəli 
kommunistlər  yerli  şəraiti  və  milli  xüsusiyyətləri  nəzərə  almayaraq,  idarəçilikdə 
hazırlıqları  və  təcrübələri  olmadıqları  üçün  «ya  işi  korlayır,  ya  da  həmin 
respublikada öz vəziyyətlərini möhkəmləndirmək üçün «milli təmayül» uydururlar 
və  işlə  deyil,  xəbər  gəzdirməklə  məşğul  olurlar.  «Solların»  mənşəyi  də  bundan 
başlayır. 
Çox təəssüflər olsun ki, bu, mərkəz tərəfindən təsdiq edilir. 
Beləliklə,  işimiz  üçün  fəlakətli  olan  yerli  işçilərlə  mərkəzçilər  arasında 
süni surətdə mübarizə yaradılır. İkinci hadisə göstərir ki, Mərkəz müəyyən sahəni 
özünə  tabe  edərək, nəinki  heç  bir şey vermir, hətta  həmin Respublikanın  axırıncı 
tikəsini belə əlindən alır» (90, s.37-38). 
Nəriman  Nərimanov  1924-cü  il  mayın  27-də  «Ucqarlarda  inqilabımızın 
tarixinə dair (İ. V. Stalinə məktub)» adlı tarixi məktubuna əlavəsində daha bir çox 
vacib  məsələlərə  də  toxunur:  erməni  «yoldaşlar»  və  rus  şovinistləri  Bakı 
təşkilatının  rəhbərləri  cinayətkar  siyasət  həyata  keçirir,  keçmişlərindən  qorxan 
müsəlman  işçilərin  qüvvəsindən  istifadə  edərək  öz  məqsədlərinə  -  partiyanı 
parçalamağa nail olmaq üçün solluq oyunu oynayırlar. 
Bir  il  keçdikdən  sonra,  son  dərəcə  dəqiqliklə  qabaqcadan  dediklərimiz 
həyata keçdi. 
Biz  öz  məruzələrimizdə  həmişə  deyirdik  ki,  türk  fəhlələri  arasında  iş 
aparılmadığı  üçün  və  onlara  yanlış  münasibət  üzündən  türk  və  rus  fəhlələri 
arasında  antoqanizm  genişlənir.  Onların  ölkənin  idarə  edilməsində  və  s.  rus 

---