Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

partiya  təşkilatında işlərin  vəziyyətinə verdiyi siyasi qiymətdən, bütün bu biabırçı 
vəziyyətdən,  qarışıqlıqdan  sonra  L.  Mirzoyanı  Bakı  Komitəsinin  katibi  təsdiq 
etmək nəinki düzgün və  məqsədəuyğun deyildi,  həm də  son dərəcə  təəccüblü bir 
addım  idi.  Mirzoyan  Bakı  partiya  təşkilatında  yaranmış  vəziyyətin 
səbəbkarlarından  biri  idi.  Lakin  paytaxt  şəhər  partiya  komitəsinə  katib  tövsiyə 
etmək  məsələsi  kimi  olduqca  mühüm  bir  məsələnin  həllində  AK(b)P  MK  və 
Qafqaz Bürosu lazımi prinsipiallıq göstərmədilər. 
1922-ci ilin aprelində R. Axundov Bakıya qayıtdı. Moskvada qısa müddət 
qalsa  da,  az  təcrübə  qazanmamışdı.  R.  Axundov  X  Ümumbakı  partiya 
konfransında  (aprel  1922-ci  il)  dedi  ki,  Moskvada  milli  siyasət  məsələlərini 
öyrənməyə  çalışmışdır:...  «türk  mətbuatı  ilə,  ümumən  müsəlmanlar  arasında  işlə 
bağlı məsələlərdə çox vərdiş qazanmağa müvəffəq oldum» (13, f.268, s.26, iş 32, 
s.151). 
Belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Azərbaycanın  bolşevik  rəhbərliyində  baş 
verən  ixtilaflar  və  daxili-siyasi  çəkişmələr  yeni  yaranmış  dövləti  möhkəmlətmək, 
yeni  iqtisadi  siyasətin  vəzifələrini  həyata  keçirmək  əvəzinə  cılız  siyasətbazlıqla, 
demaqogiya  ilə  partiya  və  dövlət  orqanları  arasında  münasibətlərin  pisləşməsinə, 
partiyanın nüfuzunu və rəhbər rolunu zəiflətməsinə gətirib çıxardı. 
Respublika  rəhbərliyində  ixtilaflar  dövlət  idarəçiliyinin  bütün  sahələrinə 
təsir  etdiyindən  Azərbaycan  SSR-nin  iqtisadi-siyasi  vəziyyəti  ilə  yanaşı, 
cəmiyyətin mənəvi durumu da potensial inkişaf səviyyəsindən geri qalırdı. 
 
2.2 Mübarizə aparan tərəflərə münasibətdə mərkəzin antiazərbaycan 
mövqeyi, N. Nərimanovun Azərbaycandan 
uzaqlaşdırılması 
 
1922-ci  ildə  Azərbaycan  rəhbərliyində  vəziyyət  gərginləşmişdi.  N. 
Nərimanovun əleyhdarları (sol qrup) BK-nın himayəsi altında daha da fəallaşmışdı. 
Onlara Nərimanov kimi xalqını düşünən bir rəhbərin olması heç cürə sərf etmirdi. 
1921-ci  il  noyabrın  2-də  Q.  Orconikidze  Bakıdan  Leninə  və  Stalinə  teleqram 
vurmuşdu:  «Nərimanov  hələ  yoxdur,  lakin  buradakı  yoldaşları  MK-nın  qərarı  ilə 
tanış  etmişəm,  burada  olmadığım  müddətdə  iş  yoğunlamışdır,  indi  Nərimanovun 
götürülməsini  açıq-aşkar  tələb  edirlər.  MK  direktivlərinin  yekdilliklə,  hətta 
müzakirəsiz  qəbul  edilməsi  hiyləgər  manevrdən  başqa  bir  şey  deyildir.  Bir  neçə 
başqa işçi də götürülməsə, qalmaqal davam edəcəkdir. Nərimanovun məsələsində 
Axundova və Hüseynova inanmaq olmaz. Qarşıya  Nərimanovu devirmək vəzifəsi 
qoyulmuşdu...  Partiyada  aparılan  təmizləmə  ilə  əlaqədar  olaraq  Nərimanovun 
qrupu  mühasirəyə  alınmışdır...  Hüseynovu,  Axundovu  Moskvada  uzun  müddət 
saxlamaq  lazımdır...»  V.  İ.  Lenin  teleqramın  üstünə  yazmışdı:  «Məxfi  Molotov 
yoldaşa.  Siyasi  Büronun  bütün  üzvlərinə  oxutdurmalı  19.XI  Lenin»  (13,  f.268, 
s.26, iş 32, s.144). 

---

N. Nərimanov Stalinə məktubunda yazırdı: «Özünün «Qafqaz» siyasətinin 
inkişafına  mane  olan  hər  şeyi  məhv  etmək  üçün  Serqoya  məni  Azərbaycandan 
uzaqlaşdırmaq  lazım  idi.  O,  məsləhət  üçün  Mirzoyana  müraciət  etdi,  Mirzoyan 
dedi:  «Bizə  ancaq  sənin  razılığın  lazımdır  və  Nərimanov  burada  olmayacaq». 
Serqo dedi: işində ol» (90, s.56). 
L. Mirzoyan Ə. Qarayev və M. D. Hüseynovla birlikdə bütün qüvvələrini, 
N.  Nərimanovun  uzaqlaşdırılmasına  yönəldirlər.  Onu  Moskvada  yüksək  vəzifəyə 
keçməsi  adı  ilə  çıxarırlar.  Nərimanov  yazırdı:  Mirzoyan  və  Serqo  şadlıq  edirlər: 
məni  çıxartdılar  və  heç  bir  şey  olmadı,  Azərbaycanda  nəinki  üsyan  yoxdu,  hətta 
heç kim Nərimanovun adını çəkməyə cəsarət etmir (90, s.58). 
1922-ci  il  martın  12-də  N.  Nərimanov  Zaqafqaziya  Sovet  Sosialist 
Respublikaları Federativ İttifaqı Sovetinin üzvü seçildi. Martın 2-də Sovetin birinci 
iclasında Rəyasət Heyətinin tərkibinə daxil oldu. 
N.  Nərimanov  İttifaq  sovetinə  daimi  işə  keçməsi  ilə  əlaqədar  olaraq, 
həmin ilin mayında Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsinə 
Q.  M.  Musabəyov  təsdiq  olundu.  Nərimanov  yazırdı:  «Partiya  qaydası  ilə  XKS 
sədri  yoldaş  Musabəyovu  seçmək  təklifi  elan  edildikdə  yerlərdən  səslər  eşidildi: 
«Bəs  Nərimanov?  Onlara  cavab  verdilər  ki,  Nərimanov  İttifaq  Sovetinin  sədri 
seçilmişdir,  o  dəqiqə  onların  agentləri  bu  qərarla  razı  olmayanları  dilə  tutub 
sakitləşdirməyə başladılar ki, indi Nərimanov hər üç respublikanın başçısı sayılır. 
Məgər bu yalan deyil?» (90, s.42). 
N.  Nərimanov  1922-ci  il  martın  ortalarında  Moskvada  olmuş,  1922-ci  il 
mayın  28-də  Genuya  konfransından  Zaqafqaziyaya  qayıtmışdır.  İyulun  6-dan 
dekabrın 5-dək beş ay ərzində Nərimanov İttifaq Sovetinin sədrlərindən biri kimi 
Zaqafqaziya  dövləti  hakimiyyətinin  ali  icra  və  sərəncam  orqanının  fəaliyyətinə 
rəhbərlik etmişdir. O, RK(b)P MK-ya, İ. V. Stalinə göndərdiyi məktubda yazmışdı: 
«Tiflisdə  yaşayarkən,  guya  ali  hakimiyyət  kimi  çox  tez-tez  mənə  ASSR  Xalq 
Komissarları  Sovetindən  və  onun  ayrı-ayrı  üzvlərindən  şikayətlə  müraciət 
edirdilər,  lakin  mən  hər  dəfə  izah  etməli  olurdum  ki,  bəzi  məsələlərə  toxunmağa 
mənim hüququm yoxdu və i. a. 
Bu  halda  mən  ya  gərək  özümü  dartıb  üç  respublikanın  başçısı  kimi 
göstərməli və amansız yalan danışmalı, yəni vəd verib lakin heç bir iş görməməli, 
ya da olduğunu deməməliyəm». (90, s. 42). 
N.  Nərimanovun  xalq  kütlələri  arasında  olan  nüfuzu  ilə  idarəetmədəki 
səlahiyyətləri  arasında  tərs  mütənasiblik  vardı.  Birinci  nə  qədər  yüksəkdə 
dayanırdısa,  digəri  o  qədər  məhdud  idi.  Mərkəzin  planında  o,  təlimatlandırılmış 
icraçı kimi qiymətli sayılırdı (33, s. 34). 
1923-cü  il  martın  19-23-də  Zaqafqaziya  Kommunist  təşkilatlarının  II 
qurultayı  keçirildi.  Partiya  quruculuğu  haqqında  məruzəçi  L.  Mirzoyan  idi.  O, 
məruzəsində əsas yeri partiyanın sosial tərkibi, ziyalılar, kommunistlərin tərbiyəsi 
məsələlərinə  vermişdi.  Kəndlilərə  xor  baxmaq  meyli  də  aydın  görünürdü.  L. 

---