Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Mirzoyan  diyarın  partiya  təşkilatlarına  dedi-qodu,  dəstəbazlıq,  şəxsi  çəkişmələr, 
intriqaçılıq və digər mənfi halların mövcud olmasından danışarkən bildirdi ki, guya 
bunun başlıca səbəbi kəndlilərin geniş axınla partiyaya gəlməsi ilə əlaqədar olaraq 
partiyanın sosial tərkibinin pisləşməsidir. 
Bu  fikri  qətiyyətlə  pisləyən  İ.  B.  Yujak  açıq  danışdı:  «Dedi-qodu  hər 
şeydən əvvəl yuxarı dairələrin boğuq ab-havasından doğur, mən bunu bürokratizm 
ab-havası  adlandırardım.  Son  2-3  ildə  quruculuğun  müxtəlif  sahələrində  bizim 
yuxarı  dairələrin  tərkibini  yoxlayanda,  ancaq  vaxtaşırı  aparılan  yerdəyişmələrin 
şahidi  olursan,  təzə  işçilərə  rast  gəlmirsən».  N.  Nərimanov  da  dedi-qodunun 
pozucu  təsiri  məsələsinə  toxunaraq  qeyd  etdi  ki,  bunun  başlıca  səbəbi  mərkəzin 
direktivlərini  və  ideyalarını  başa  düşməməkdən,  partiyanın  Mərkəzi  Komitəsinin 
qərarına müxtəlif tərzdə yanaşmaqdan ibarətdir (13, f.268, s.26, iş 32, s.157-158). 
Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının II qurultayında İ. V. Struanın və R. 
A.  Axundovun  çıxışları  yenə  də  Nərimanova  qarşı  idi.  Nərimanovu  necə  olursa 
olsun,  təqsirləndirməyə  çalışan  Strua  keçmişin  hadisələrinə  qayıdaraq  bildirdi  ki, 
«Bakı çəkişməsində» Nərimanov yox, o biri yoldaşlar haqlı idilər. 
R.  Axundov  öz  çıxışını  əsasən  N.  Nərimanovun  və  F.  Maxaradzenin 
dediklərinin  tənqidinə  həsr  etdi.  Mərkəzin  direktivinin  başqa  birisinin  yox,  məhz 
Nərimanovun  başa  düşmədiyini  istehzalı  ifadələrlə  sübuta  yetirməyə  çalışdı. 
Yoldaşların  geri  çağırılması  məsələsini  yenidən  qaldıraraq  bildirdi  ki,  bu  iş 
Nərimanovun  «şəxsi  diktaturasını»  möhkəmləndirmək  üçün  görülmüşdür. 
Mirzoyanın  və  onun  digər tərəfdarlarının  nöqteyi-nəzərini ifadə  edən  Axundovun 
çıxışı  yeni iqtisadi siyasətin siyasi  məzmunu ətrafında  idi.  Yeni  iqtisadi  siyasətin 
mahiyyəti  fəhlə  sinfinin  kəndlilərlə  ittifaqı  və  bu  ittifaqı  möhkəm  iqtisadi  təməl 
üzərinə  qoymaqdan  ibarət  idi.  YİS-in  Lenin  konsepsiyasına  zidd  olaraq  çıxışda 
kəndlilərə etimadsızlıq ifadə edilirdi. Əhalisinin əsas qismi kəndlilərdən ibarət olan 
Qafqazda bu xətt xüsusilə təhlükəli idi (13, f.268, s.26, iş 32, s.160). 
R.  Axundov  gənc  kommunistləri  partiya  veteranlarına  qarşı  qoyurdu: 
«qocalara  bizim  hörmətimiz  var,  lakin  onlar  xırda  burjua  millətçiliyinə  meyl 
eləyəndə, icazə verin, biz tabe olmayaq, nəinki tabe olmayaq, hətta onların özlərini 
partiyanın  ümumi  iradəsinə  tabe  olmağa  vadar  edək.  Əks  təqdirdə  biz  partiyanı 
dağıdar, bir ovuc ötkəm diktatorlar yaradarıq». 
N.  Nərimanov  qurultaydan  sonra  RK(b)P  MK-ya  göndərdiyi  məktubda 
yazırdı:  «...Partiyada  yuxarıdan  və  aşağıdan  parçalanma  gedir.  Yuxarıda  gedən 
parçalanma mərkəzin direktivlərini hərəsi bir cür başa düşən məsul işçilər arasında 
gedir,  aşağıdan  parçalanma  ona  görədir  ki,  sollar  adlananların  diktaturası  gənc 
kommunistlər  arasında  casusluğu,  bəzən  biabırçılıq  dərəcəsinə  çatan  intriqanı 
qızışdırır. Biz canının qorxusundan deyil, vicdanının hökmü ilə işləyə bilən cəsur, 
dürüst  və  vicdanlı  qəhrəmanlar  tərbiyə  etməkdənsə,  qorxaqlar,  yalançılar  və 
satqınlar yetişdiririk» (13, f.268, s.26, iş 32, s.160). 

---

V. Lenin milli siyasətini ən ciddi şəkildə, RK(b)P X və XII qurultaylarının 
göstərişlərini  ardıcıl  surətdə  yerinə  yetirməyə  çalışan  N.  Nərimanov  V.  İ.  Lenini 
çox təşvişə salmış «Gürcüstan münaqişəsi» məsələsindən də yan keçə bilməzdi. 
N.  Nərimanov  Gürcüstan  partiya  təşkilatının  görkəmli  rəhbərlərinin 
rüsvay  edilməsini,  «millətçilik  təmayülündə»  ittiham  olunmasını,  vəzifədən 
götürülməsini  İ.  Stalinin  və  onun  xəttini  müdafiə  edən  Q.  K.  Orconikidzenin 
özbaşınalığının  və  böyük  dövlətçilik  siyasətinin  təzahürü  kimi  qiymətləndirir,  Q. 
K. Orconikidzeni «Stalinin yanında «general-qubernator» adlandırırdı. 
V.  İ.  Lenin  məxfi  məktubunda  L.  D.  Trotskiyə  belə  müraciət  etmişdir: 
«Sizdən  çox  xahiş  edirəm  ki,  gürcü  işinin  partiya  MK-sında  müdafiəsini  öz 
üzərinizə  götürəsiniz. Hazırda bu iş Stalin və Dzerjinskinin  «təqibi» altındadır və 
mən  onlann  qərəzsizliyinə  bel  bağlaya  bilmərəm.  Hətta  tamamilə  əksinə».  P.  Q. 
Mdivaniyə,  F.  İ.  Maxaradzeyə  və  digər  gürcü  yoldaşlara  məxfi  müraciətində  isə 
(bu  V.  İ.  Leninin  diktə  etdiyi  son  sənəd  idi)  göstərilmişdi:  «Bütün  qəlbimlə  sizin 
işinizi  izləyirəm.  Orconikidzenin  kobudluğu  və  Stalinlə  Dzerjinskinin  buna  göz 
yummaları  məni  hiddətləndirmişdi».  Bu  məsələdə  N.  Nərimanovun  fikri  V.  İ. 
Leninin  rəyinə  uyğun  gəlirdi.  «Gürcüstan  münaqişəsi»  SSR  İttifaqının  təşkili 
ərəfəsində  xüsusilə  şiddətlənib  son  dərəcə  kəskin  şəkil  aldı.  Qafqazın  görkəmli 
partiya  xadimləri  münaqişəni  söndürmək  üçün  var  qüvvələri  ilə  çalışırdılar, 
tərəflərin hamısını qane edib ehtirasları yatıra bilən təkliflər hazırlamışdılar. Bu öz 
ifadəsini  1922-ci  il  24  iyul  tarixli  «Zaqafqaziya  Federativ  İttifaqının  əsasları»nın 
on bir bəndində tapmışdı. Sənədi A. F. Myasnikov, N. Nərimanov, P. Q. Mdivani 
və S. M. Kirov imzalamışdılar (13, f.268, s.26, iş 32, s.162). 
O zaman Azərbaycanda da Gürcüstandakına bənzər vəziyyət yaranmışdı. 
Azərbaycanda  da  sovet  hakimiyyəti  qurulandan  az  sonra  Q.  K. 
Orconikidze  İ.  V.  Stalinin  ortaya  atdığı  və  zorla  qəbul  etdirməyə  çalışdığı 
«muxtariyyətləşmə» ideyasını - yeni meydana gələn müstəqil sovet respublikalarını 
muxtar qurumlar kimi RSFSR-in tərkibinə daxil etmək təklifini irəli sürdü. 
Bu təklifə Azərbaycan, Ermənistan KP MK-ləri qeyd şərtsiz razı oldular. 
Belarusiya KP MK-sı  müqavilə  münasibətlərinin saxlanmasına tərəfdar çıxmışdır. 
Gürcüstan  KP  MK  isə  sentyabrın  15-də  Stalinin  layihəsini  tamam  rədd  etmişdir. 
Ukrayna K(b)P MK isə layihəni müzakirə etməyə macal tapmamış və ona yenidən 
baxılması məsləhət görülmüşdü. 
V.  İ.  Lenin  1922-ci  ilin  sentyabrın  26-da  Siyasi  Büro  üzvləri  üçün 
Kamenevə  yazdığı  məktubda  bildirirdi  ki,  «...məsələ  son  dərəcə  mühümdür. 
Stalində  bir  qədər  tələsməklik  meyli  vardır.  Siz  gərək  yaxşı  düşünəsiniz»...  O 
həmçinin məktubda «muxtariyyətləşməni» millətlərin hüquqlarını tapdalayan səhv 
ideya kimi tənqid etmişdir. O, layihənin RSFSR-ə «daxil olmaq» sözünün əvəzinə 
«RSFSR  ilə  birlikdə  rəsmən  sovet  Respublikaları  ittifaqında  birləşmək»  sözlərini 
yazmağı təklif etmişdi. Onun fikrincə, respublikalar elə formada birləşməlidirlər ki, 
orada  birləşən  xalqların  suveren  hüquqlarına  xələl  toxunmasın,  onların  bərabər 

---