Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

yalnız  intriqalar, ixtilaflar  mövcud idi.  İntriqalar bütün vaxtları alırdı.  Nərimanov 
ona  qarşı  duranlara  amansız  olurdu,  qəzalara  göndərərək  öz  nöqteyi  nəzərindən 
uzaqlaşdırırdı.  Nərimanov deyir ki,  fabrik, zavodda  türklər  yoxdu. Bu, düz  deyil. 
Bizim  fabrik  zavod  komitələrində  95%  türk  var.  Biz  Axundovu,  Orconikidzeni, 
Qarayevi  tanıyırıq.  Onlar  sovet  hakimiyyətini  təşkil  etdilər.  Nərimanov  gedəndən 
az sonra nəfəs almaq asanlaşdı. Biz normal işə başlayırıq, partiya sağlamlaşdı» (13, 
f.609, s.l, iş 117, s.9). 
Əlbəttə,  N.  Nərimanovun  yoxluğundan  istifadə  edən  mirzoyanlar,  «sol» 
qrupunun nümayəndələri  hakimiyyəti öz  əllərində  necə cəmləşdirmişdilərsə,  artıq 
onların qarşısında duracaq qüvvə yox idi, ixtilaflar da olmayacaqdı. 
Qara  şəhərin  10-cu  zavod  qruplarının  1923-cü  il  11  iyul  tarixindəki 
iclasında Nərimanovun ərizəsi ilə əlaqədar milli məsələyə dair aşağıdakı qətnamə 
qəbul  edilmişdi:  iclas  Bakı  Komitəsinin  işini  bəyənir,  N.  Nərimanovun  ərizəsini 
pisləyir, türklərin sıxışdırılması haqqında sözlər düz deyil, türklər, ermənilər, ruslar 
və  ayrı-ayrı  fəhlələrin  arasında  qardaşlıq  həmrəyliyi  yaranıb,  partiya  indi  xalq 
təsərrüfatının  bərpa  olunması,  dirçəldilməsi  ilə  məşğul  olmalıdır,  partiya 
imperializmlə  mübarizə  aparanlara  mane  olanları  pisləyir.  Molla  Babanın  və 
Ələkbərin  partiyadan  çıxarılmasını,  onların  əks  hərəkətlərinin  zərərliliyinin 
yoxlanmasını partiya təşkilatlarına tapşırır (13, f.609, s.l, iş 117, s.16). 
Burdan  da  aydın  görünür  ki,  N.  Nərimanovu  müdafiə  edən  fəhlələrin 
aqibəti bu cür olurdu. 
N.  Nərimanovun  məktubu  ilə  əlaqədar  Mərkəzdən  gələn  Yoxlama 
Komissiyası  komsomol  özəklərinin  birgə  iclasında  da  bu  məsələyə  baxdı.  Digər 
iclas protokollarından göründüyü kimi, burada da çıxış edənlər Abdinov, Ağacan, 
Kaminski  və  b.  o  cümlədən,  rayon  istehlak  özəklərinin  Balaxanı,  Sabunçu  və 
Ramanadakı birgə iclaslarında Ağa İbrahimov (ərzaq komitəsinin sədri), Əmənulla 
(zavkomun  sədri),  Mehbalı  Novruz  (Az.MİK  rəyasət  heyətinin  üzvü),  Muxtar 
Fətəli, Mahmudov, Zemlyanski və b. çıxışlarında günahı Nərimanov, Molla Baba, 
Şirvani və b. üzərinə  yıxdılar və BK-nın mövqeyini bəyəndiklərini,  türklərə qarşı 
heç  bir  diqqətsizliyin  olmamasını,  bütün  qazanılmış  uğurların  Orconikidze,  R. 
Axundov, M. D. Hüseynovun zəhməti bahasına başa gəldiyini və onların tanınmış, 
etibarlı rəhbər işçilər olduğunu vurğuladılar. 
N.  Nərimanovun  məktubunda  yazılanların  hamısı  böhtan  hesab  edilir, 
Mikoyan,  Mirzoyan,  Sarkis  və  onların  icraçıları  kimi  fəaliyyət  göstərən  R. 
Axundovun, M. D. Hüseynovun və b. rolu şişirdilir, təriflənirdi. 
Ümumbakı  özəklərinin  konfransı  RK(b)P  MK  və  MY  Komissiyasının 
məruzələrini dinlədi, Bakı təşkilatlarının, MK-nın milli məsələyə dair gördükləri iş 
haqqında  belə  bir  nəticəyə  gəldi:  «Komissiya  tərəfindən,  verilən  özəklərin  işini 
yoxlayaraq yerli şəraitin nəzərə  alınması barədə işləri tamamilə qənaətbəxş hesab 
edirik. 

---

Konfrans  təsdiq  edir  ki,  türk  fəhlələrinin  partiya,  sovet  işlərinə  irəli 
çəkilməsi güclənib. Əvvəlkilərdən fərqli olaraq türk fəhlələri, erməni,  yəhudi, rus 
fəhlələri  ilə  birləşib  çiyin-çiyinə  çalışır.  N.  Nərimanovun  məktubunda  göstərilən, 
Bakı  Komitəsinə  və  onun  fəal  işçilərinə  qarşı  olan  yersiz  ittihamlar  tamamilə 
əsassızdır,  uydurmadır.  Konfrans  N.  Nərimanovun  çıxışını  partiya  sıralarında 
dağınıqlıq  və  qatma-qarışıqlıq  yaradan,  partiyaya  zidd  bir  akt  hesab  edir,  N. 
Nərimanovun yazdığı məktub düzgün deyil, yalnız inqilabın düşmənlərinin xeyrini 
güdən  və  sovet hökumətinə  zidd, əksinqilabi bir silahdır.  Konfrans Nərimanovun 
ərizəsini  həqiqətə  uyğun  hesab  etmir,  Nərimanovun  mövqeyini  kütlələrdən 
uzaqlaşma  kimi  qiymətləndirir.  Konfrans  belə  çıxışı  pisləyir  və  onu  partiyanı 
dağılmağa  çağıran  bir  çıxış  hesab  edir.  RK(b)P  və  MK-dan  xahiş  olunsun  ki, 
Nərimanovu  cəzalandırsınlar,  həmişəlik  olaraq  bu  zidd  hərəkətə  son  qoyulsun» 
(13, f.609, s.l, iş 117, s.29). 
AzK(b)P-nın  məsul  işçilərinin  iclası  və  Yoxlama  Komissiyası  da 
Nərimanovun  məktubu  ilə  əlaqədar  təxminən  elə  bu  cür  qərar  qəbul  edərək 
bildirdi: 
«Nərimanovun  çıxışı  əslində  partiyaya  ziddir,  partiyanın  dağılması  üçün 
bir  əsasdır.  AK(b)P  məsul  işçilərinin  bir  çoxlarının  onun  tərəfində  çıxış  etməsi 
açığı  millətçilik,  öz  marağını  partiyanın  marağından  yüksək  tutmaq  və  eləcə  də 
fəhlə sinfindən yüksək tutmaqdır. İşin həqiqi olub-olmamasını yoxlayan komissiya 
bir daha aydınlaşdırmışdı ki, məsul işçilərin ünvanına yağdırılan böhtanlar yalandır 
və  komissiya  qərara  gəlir  ki,  belə  yaramaz  hərəkətlərə  həmişəlik  son  qoymaq 
lazımdır. N. Nərimanovun nitqi başdan-ayağa səhvdir, antimarksist xarakter daşıyır 
və  savadsız  bir  sənəddir.  Nərimanov  tərəfindən  yağdırılan  bütün  böhtanlar 
əsassızdır,  bu,  obyektiv  olaraq  düşmənlərin  əlinə  imkan  verməkdir.  Biz  partiya 
üzvlərini kominternin  ətrafında  sıx  birləşməyə  çağırırıq» (13, f.609, s.l, iş 117, 
s.31). 
Əvvəlcədən  düşünülmüş  və  hazırlanmış  bu  yığıncaqların  qərarlarını  və 
təşkilatlarda  keçirilən  yoxlamaların  nəticələrini  ümumiləşdirərək,  Yoxlama 
Komissiyası  Mərkəzin,  xüsusilə  də  Stalinin  və  Orconikidzenin  tapşırığı  ilə 
Nərimanovun mövqeyini qərəzliliklə pisləyib təhrif edən və onu gözdən salan bir 
fikir, qərar ümumiləşdirdi. 
Komissiyanın qərarında  deyilirdi:  «Komissiya ümumiyyətlə  və  tamamilə 
N.  Nərimanovun  RK(b)P  MK-nə  yazdığı  məktubunu  əsassız  hesab  edir.  O, 
məktubu ilə bütün, AK(b)P MK və BK məsul işçilərinə, eləcə də bütün kommunist 
təşkilatının  üzvlərinə  böhtan  atır  və  təhqir  edir.  Komissiya  rəqəmlərlə  və  başqa 
materiallarla tanış olandan, bəzi məsul işçiləri və eləcə də sıravi partiya  üzvlərini 
sorğu-sual  edəndən  sonra,  Bakı  təşkilatlarında  olan  istehsalat  özəklərinin 
ərizələrini və çağırışlarını dinləyəndən sonra, Bakıda olan rəhbər orqanları, partiya 
orqanları  və  eləcə  də  Azərbaycanla  bağlı  Nərimanovun  bütün  böhtanlarını  rədd 
edir.  Komissiya  eyni  zamanda  türk  fəhlələrinin  və  kəndlisinin  sayılmaması, 

---