Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

adlandırır və göstərirdilər ki, əgər hərbi hissələr olmasa, sovet hakimiyyətinə qarşı 
yerlərdə üsyanlar baş verə bilər. 
Belə  mülahizələri  əsas  tutanlar  kənddə  öz  zəhmətilə  yaxşı  yaşayan 
çoxsaylı ailələri qolçomaq adlandırır, onlara qarşı zor işlədilir, mallarını əllərindən 
alırdılar. Bu üzdəniraq «beynəlmiləlçilər» kənddə öz əsas vəzifələrini az-çox varlı 
adamları talan etməkdə, rüsvay edib qovmaqda görürdülər. 
N.  Nərimanov  və  onun  tərəfdarları  belələrinə  və  onların  yeritdikləri 
siyasətə  qarşı  mübarizə  aparırdılar.  N.  Nərimanov  dəfələrlə  Moskvaya,  Leninə 
yazdığı  məktublarında,  məruzə  və  çıxışlarında  belə  siyasətin  yanlış  və  zərərli 
olduğunu  əsaslandırır,  Azərbaycanda  yerli  şəraiti  və  milli  xüsusiyyətləri  nəzərə 
almağı  tövsiyə  və  tələb  edirdi.  Moskva  rəhbərliyi  kənddə  yaranmış  acınacaqlı 
vəziyyətdən  çıxmaq  üçün  kəndlərdə  inqilab  komitələrindən  yoxsul  komitələrə 
keçməyi və Azərbaycanda partiya rəhbərliyinə yeni adamın göndərilməsini qərara 
aldı. 
1920-ci ilin avqustunda Q. N. Kaminski Azərbaycana rəhbər partiya işinə 
göndərildi.  Kaminski  MK  katibi  kimi  məsələyə  obyektiv  yanaşır,  Nərimanovun 
apardığı  siyasətin,  mübarizənin  düzgün  olduğunu  başa  düşür,  qəlbən  ona  hörmət 
edir və onu müdafiə edirdi. Odur ki, o, Azərbaycanda işə başlayan gündən Sarkis, 
R.  Axundov,  L.  Mirzoyan,  S.  Qutin,  V.  Yeqorov,  H.  Cəbiyev,  M.  Kaxiani,  M. 
Quliyev və Bakı Komitəsinin digər üzvləri onun əleyhinə çıxdılar. 
Kaminski  Nərimanovun  apardığı  siyasətin  hakim  partiyanın  tutduğu 
mövqe  ilə  uyğun  gəldiyini,  şərq  siyasətində  onun  mövqeyini  dəstəklədiyini 
bildirirdi.  Kaminski  qeyd  edirdi  ki,  «milli  və  dini  məsələ  ilə  bir  qədər  ehtiyatlı 
olmaq  lazımdır.  Biz  Rusiyada  bu  işə  çox  ehtiyatla  yanaşırıqsa,  burada 
Azərbaycanda, haradakı kəndli daha dindardır, orada dini məsələyə daha ehtiyatla 
yanaşmaq lazımdır» (13, f.1, s.l, iş 4, s.4). 
Kəndliyə  qarşı  belə  münasibətə  görə,  müsəlman  əhali  hakim  partiya 
sıralarını tərk edir, yeniləri isə daxil olmaqda tərəddüd edirdilər. Məhz bu səbəbdən 
idi  ki,  Ümumbakı  partiya  konfransı  və  Kaminski  müsəlmanlarla  işin  gedişindən 
razı  qalmadığını  bildirir,  partiya  işinin  müsəlmanlar  arasında  gücləndirilməsini 
lazım bilirdilər. 
Azərbaycan rəhbərliyində  ixtilaflar 1921-ci  il  fevralın 11-18-də  keçirilən 
AK(b)P-nin III qurultayında özünü bir çox məsələlərdə daha qabarıq büruzə verdi. 
Qurultayda yoxlama komissiyalarının işi ilə əlaqədar çıxış edənlərin bir çoxu qeyd 
edirdilər  ki,  «Partiyada  xəstəlik  var,  intriqaçılıq,  şöhrətpərəstlik,  siyasətbazlıq... 
Çox  hərcmərclik  yaranıb.  Yoxlayıcı  komissiya  qərara  alıb  ki,  xüsusi  komissiya 
yaratsın  və  qəzalara  getsin,  öyrənsin,  vəziyyətlə  tanış  olsun»  (13,  f.1,  s.2,  iş  1, 
s.112-115). 
Partiyanın  daxilində  gedən  intriqalarla,  çəkişmələrlə  əlaqədar  qəzalardan 
çoxlu  şikayətlər  gəlir  və  bunun  da  əsasında  yerlərdə  bir  çox  hallarda  günahsız 
adamları incidirdilər (13, f.l, s.2, iş 2, s.97). 

---

Kənddəki  qarmaqarışıqlığın  bir  səbəbi  də  çoxlu  səlahiyyətli  qurumların 
məsələlərə müdaxilə etməsi ilə bağlı idi. Məsələn,  «Siyasi büro, Partiya komitəsi, 
Xüsusi  şöbə,  Ərzaq  komissarlığı  və  s.  Bu  da  ayrı-ayrı  orqanların  işini  qarışdırır, 
onların arasında narazılıq yaradırdı. Xüsusi şöbələr hər işə, həm vətəndaşların, həm 
də  hərbi  idarələrin  işlərinə  qarışırdı.  Onlar  özlərinə  aid  olmayan  işləri  görür  və 
nəticədə  də  işdə  ciddi  dolaşıqlıq  yaranırdı»  (13,  f.l,  s.l,  iş  2,  s.112-113).  M.  D. 
Hüseynov Daxili işlər komissarlığını tənqid edərək «onu ölü orqan adlandırır, bir-
birləri  ilə  yola  getməyən  müxtəlif  orqanların  rəhbərləri  o  biri  orqanı,  o  biri  də 
digərini ləğv etməyi tələb edirdi.» (13, f.1, s.2, iş 2, s.117). 
Xalq Daxili İşlər komissarı H. Sultanov isə Siyasi büronu yerlərdə sovet 
aparatını  dağıdan  1  nömrəli  orqan  hesab  edir,  günahsız  adamların  həbs 
olunmalarına yol verildiyini deyirdi (13, f.1, s.2, iş 2, s.132). 
20-ci  illərdə  milli  məsələ  ətrafında  həmişə  qızğın  mübahisələr,  ixtilaflar 
olmuşdur.  Sovetləşmədən  sonra  bu  məsələ  rəhbər  dairələrdə  heç  də  birmənalı 
qarşılanmamış, daim ixtilaflara gətirib çıxarmışdır. Təsadüfi deyildir ki, bu məsələ 
tez-tez  yüksək  dairələrdə  müzakirə  olunurdu,  müzakirələrdə  başlıca  olaraq  dil, 
ordu  quruculuğu,  həmçinin  şərq  məsələsi  əsas  yer  tuturdu.  Məsələn,  Azərbaycan 
dilinin sıxışdırılmasına  qarşı  çıxan Böyükağa  Talıblının  milli  ruhda  olan çıxışları 
diqqəti daha çox cəlb edir. O, bu məsələdən bəhs edərək bildirirdi ki: «...əgər desək 
ki,  Azərbaycanda  rus  imperializmi  yoxdur,  onda  deyirlər  ki,  yox.  Gəlin  gedək 
yoxsul  komitələrinə,  inqilab  komitəsinə,  hamısında  yazılar  rus  dilində  gedir. 
Ərizələr rus dilində, məhkəmə rus dilində, poçta rus dilində. Əgər hər addımda biz 
rus  dili  ilə  rastlaşırıqsa,  rus  imperializmini  inkar  etmək  olmur.  Bax  elə,  biz,  bu 
kinayəni  kənar  etməliyik  və  təklif  edirəm  ki,  dövlət  dili  həmin  dövlətin,  həmin 
xalqın dili elan edilsin» (13, f.l, s.2, iş 2, s.275-276). 
N.  Nərimanov  türk  dilinin  dövlət  dili  səviyyəsində  inkişafına  xüsusi 
əhəmiyyət  verirdi.  Onun  bu  barədə  Cümhuriyyət  hökumətinə  iradı  yanlışlıqdan 
irəli gəlirdi. O, sovet idarələrində idarəetmə  işinin rus dili ilə yanaşı,  türk dilində 
aparılması  haqqında  əmr  vermişdi.  Nərimanov  üçün  milli  dilin  cəmiyyətdə  rolu 
mühüm amil idi:  «öz dilini lazımi səviyyədə bilməyən ziyalı  millətinin həyatında 
gərəksiz  bir  heçə  çevrilir».  Ana  dili  məsələsini,  Nərimanov,  milli  məsələnin  bir 
hissəsi kimi həll etməyə, siyasi əhəmiyyəti baxımından da səy göstərirdi (33, 157). 
B.  Talıblı  ordu  məsələsini  ikinci  xəstəlik  adlandırır  və  qeyd  edirdi: 
«Müstəqillik,  muxtariyyət  yaranan  yerlərdə  rus  ordusu  durur.  Biz  rus  ordusunu 
yerli xalqın ordusu ilə əvəz etməliyik, hər bir müstəqil respublikada yerli ordunun 
yaradılması lazımdır» (13,
 
f.l, s.2, iş.2, s.276). 
Ordu  quruculuğu  çox  aktual  problem  olduğundan  bu  məsələ  ətrafındakı 
fikir  ayrılıqları  xüsusi  yer  tuturdu.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  vaxtında 
yaradılmış  ordunun  tərkibində  yüksək  rütbəli,  təcrübəli  zabitlər,  hərbçilər  olduğu 
halda, onlardan yeni sovet  hökumətinin ordusunun tərkibində istifadə edilməməsi, 

---