Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
sonra Azərbaycanda ümumi vəziyyət, müqavimət hərəkatı və s. mühüm hadisələrə obyektiv yanaşılmışdır. İ. Musayevin 1996-cı ildə çap olunan «Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər) (87) kitabı respublikanın ərazi bütövlüyü məsələsinə həsr olunan çox vacib, məqamlara toxunan mühüm elmi monoqrafiyadır. Bəllidir ki, bu problem sovet hakimiyyətinin ilk dövründə kəskin məsələlərdən idi və onun ətrafında da fərqli mövqe tutanlar arasında ixtilaflar mövcud idi. Yeni nəşrlərdən T. Köçərlinin «Qarabağ: yalan və həqiqət» (62) kitabı da xalqımız üçün ən vacib məsələ olan ərazi bütövlüyü və Nərimanovun mövqeyi məsələsinə aydınlıq gətirən dəyərli tarixi əsərdir. Azərbaycanda sovetləşmədən sonrakı hadisələrə dair C. B. Quliyevin rus dilində 1997-ci ildə çap olunmuş «К истории оброзавания второй республики Азербайджана» (119, 120) kitabı da xeyli maraq doğurur. C. Quliyev, V. İ. Leninə göndərilmiş 1920-ci il 2 may tarixli teleqramın sovet dövründə gizli saxlanılan son hissəsini elmi dövriyyəyə daxil etməklə bir çox məqamların, o cümlədən Azərbaycanın sovet rəhbərliyində yaranmış, getdikcə kəskinləşmiş ixtilafların mənşəyini diqqətə çatdırır (119, s.11). Əsərin «İctimai- siyasi təşkilatlar» bölümü, xüsusən də «Azərbaycanda dövlət quruculuğu» fəsli mövzu üçün xeyli maraqlı material verir. F. Əhmədovanın 1998-ci ildə çap olunmuş «Nəriman Nərimanov - ideal və gerçəklik» kitabında (33) 1920-ci il, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulduğu dövrdə, N. Nərimanovun siyasi fəaliyyəti, milli mövqedən mübarizə aparması sənədlər və tarixi faktlar əsasında təhlil edilmişdir. Kitabın «İxtilaflar labüd idimi?» bölümü tədqiqat mövzusunun məzmununa aiddir. Müəllif aprel çevrilişindən dərhal sonra Azərbaycanın milli dövlət mənafeyinin zərbə aldığını tematik və faktiki materiallarla açıqlayır. Dövlət xadimi və siyasətçi kimi N. Nərimanovun irsi həmişə aktual olduğundan tarixin müxtəlif dövrlərində, bu mövzuda çoxlu yazılara, dövrü mətbuatda çıxan publisist və elmi məqalələrə rast gəlinir. 1987-ci ildə M. P. Gevorkova tərəfindən «N. Nərimanovun dövlət fəaliyyəti (1917-1925-ci illər)» (118) mövzusunda yazılmasına və namizədlik dissertasiyası kimi müdafiə edilməsinə baxmayaraq, N. Nərimanovun siyasi fəaliyyəti dövrünə görə dərin tədqiq edilməmişdir. T. Köçərlinin (62), F. Əhmədovanın (28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35), C. Quliyevin (119), F. Köçərlinin (61), E. Fətullayevin (148), R. Xudiyevin (149) əsərlərində N. Nərimanov şəxsiyyətinə tarixilik baxımından obyektiv yanaşılaraq, onun siyasi xadim kimi gərgin fəaliyyəti və mübarizəsi şərh olunur. 1994-cü ildə A. Hacıyevanın nıüdafiə etdiyi «N. Nərimanovun nəzəri fəlsəfəsi irsində dinə münasibət» haqqında namizədlik dissertasiyası Nərimanovun ictimai-siyasi baxışları və dünyagörüşünün elmi araşdırılmasında növbəti bir addım idi. Belə ki, dinə münasibət məsələsi də siyasi ixtilaflar mövzusuna daxil idi. Sovetləşmədən sonra dinə qarşı bolşeviklərin apardığı mübarizə M. Quliyevin (71) «Azərbaycanda dövlət və din münasibətləri (İslam dini timsalında, 1920-2000-ci illər)» kitabında xüsusi yer tutur. N. Nərimanovun digər kommunistlərdən fərqli olaraq xalqın milli və dini hisslərinə hörmətlə yanaşması, əks mövqedən çıxış edənlərə qarşı mübarizəsi faktlar əsasında təsdiqini tapmışdır. F. İbişovun «Tarix və onun problemləri» jurnalında «Azərbaycanda 20-ci illərin birinci yarısında kəndə münasibətdə ixtilaflar» (48) adlı elmi məqaləsi tədqiqat mövzusu üçün xüsusi maraq kəsb edir. Aprel çevrilişindən sonrakı hadisələrə Məmməd Cəfərin (83) «Elm və həyat» jurnalında nəşr olunan «Tarixin dərsləri» adlı məqaləsində obyektiv qiymət verilmişdir. XX əsrin 20-ci illərində «nərimançılıq» düşüncəsinə qarşı mübarizə siyasi ixtilafların əsas tərkib hissəsi olmuşdur. N. Nərimanova «burjua millətçisi» damğası vurulurdu, sovet rejiminin süqutundan sonra isə «millət xaini» kimi ittihamlar işlədilməyə başlandı. Bu zəmində fərqli mövqeli araşdırmalar meydana çıxdı. Onlardan biri də Ş. Qurbanovun «Nəriman Nərimanov dünyası» (74) əsəridir. Müəllifin 1991-ci ildən 2001-ci ilədək mövzu ilə bağlı məqalələr toplusu olan bu kitab tarixə, şəxsiyyətlərə qərəzli münasibətə qarşı yönəlmişdir. Kitabın təkmilləşmiş, əlavələr edilmiş ikinci nəşrinə H. Həsənovun yazdığı irihəcmli sözönü tədqiqat mövzusu üçün çox dəyərlidir. Burada Azərbaycan rəhbərliyində ixtilaflara səbəb olmuş məsələlər kontekstində N. Nərimanovun mövqeyi təhlil edilir. Xüsusən «milli təmayüllü kommunist», yaxud «Nərimançılıq», «N. Nərimanov və milli-mədəni inkişafımız», «N. Nərimanovun Azərbaycandakı inqilabi proseslərə bolşeviklərdən fərqli baxışı» başlıqları siyasi tariximizə yeni baxışın təzahürüdür. X. Köçərlinin «Azərbaycan 1920-1940-cı illərdə» (63) adlı tədris vəsaiti yeni dövrdə yazılmış dəyərli kitablardandır. 20-ci illərdə aprel çevrilişindən sonrakı hadisələr xarici müəlliflərin tədqiqatlarında da öz əksini tapmışdır. Onlardan F. Kazımzadə (152), O. Alstat (151), T. Svyataçovski (153) və başqalarını göstərmək olar ki, mövzu ilə birbaşa əlaqədar olmasa da, bu əsərlər o dövrün hadisələrini öyrənib nəticə çıxarmaq baxımından qiymətlidir. Sovetləşmədən sonrakı hadisələr qərb müəllifləri ilə yanaşı, mühacirət ədəbiyyatında da xüsusi yer tutur. M. Ə. Rəsulzadənin (98, 99, 100), C. Hacıbəylinin (117), M. B. Məmmədzadənin (82), H. Baykaranın (19) əsərləri Aprel çevrilişindən sonra Azərbaycanda baş verən proseslərə münasibət baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan tarixinin sonuncu ümumiləşdirilmiş akademik nəşri tədqiqat mövzusunu da özündə əhatə edən yeni baxışın məhsuludur. Yeddi cildliyin altıncısında «Azərbaycan partiya təşkilatı daxilində» mübarizəyə yer verilmişdir (18, s.81-200). Hərtərəfli tematik başlıqlarla seçilən əsər yalnız tədqiqat mövzusunun təfsiri üçün deyil, həm də ixtilaflar prosesinin kompleks araşdırılması üçün faydalıdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|