Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

etmək məqsədilə Xanbudaqov birdən-birə milli məsələnin belə bir qoyuluşunu irəli 
sürdü: xristian və yəhudiləri qovmaq və onların yerinə müsəlman fəhlələri qoymaq 
zəruridir.  O,  AKP  MK  katibi  olanda  deyirdi  ki,  Azərbaycanda  milli  məsələ  üzrə 
12-ci  qurultay  tərəfindən  qoyulan  işin  yüzdə  biri  həyata  keçirilməyib.  Və  maraqlı 
burasıdır  ki,  onun  qohumları  və  agentləri  işdən  qovulmağa  başlayanda  o,  həmin 
andan bütün bunlar haqqında kəskin danışmağa və məsələ qaldırmağa başlayır. O, 
nəinki  bu  barədə  yazır,  hətta  rayonunda  məsul  türk  işçiləri  və  fəhlələri  arasında 
gizli  iş  aparır.  Qəzalara  göndərilmiş  məsul  işçilər  AKP  MK  katibi  Ə. 
Xanbudaqovun  göstərişləri  üzrə  fəaliyyət  göstərirlər;  onlar  yerli  işçilərə  deyirlər: 
biz mərkəzdə birləşmişik, Mirzoyan və Kirovu yıxmalıyıq və i.a. Yerli işçilərin bir 
hissəsi razı olur, digər hissəsi yox. Və bu axırıncı hissə gizli iş aparanların adlarını 
konfransda  açıb  bildirir.  Və  bu  işə  kim  cəlb  edildi.  Xanbudaqov,  Cəbiyev,  M. 
Quliyev,  Rəhim  Hüseynov,  Cahangir  Nağıyev  (eserlər)  M.  D.  Hüseynov 
(müsavatçı)  və  bir  də  Ağayev  qardaşları  qrupu,  bunlar  çoxdan  fırıldaqçılar  kimi 
məlumdur,  lakin  onlar  hər  yerdə  mənə  qarşı  çıxış  etdikləri  üçün  Mirzoyan 
tərəfindən  partiyada  saxlanılmışdılar.  Bu  o  adamlardır  ki,  onlar  haqqında 
konfransda  və  partiya  qurultayında  açıq  danışılmışdır.  Lakin  bu  gizli  işin  qalan 
iştirakçıları  (Qarayev,  Musabəyov,  Dadaş  və  b.)  təhlükəni  hiss  edib,  məharətlə 
vəziyyətdən  çıxmış  və  beləliklə,  hələlik  Mirzoyanın  cəzasından  qaça  bilmişlər» 
(90, s.58). 
N.  Nərimanov  ilə  Xanbudaqov  arasında  ziddiyyətləri  təbiidir  ki, 
yaradanlar  var  idi.  Azərbaycan  xalqının  milli  ruhda  olan  kommunistlərini  mütləq 
bir-birindən  uzaqlaşdırmaq  mirzoyanların,  stalinlərin  düşünülmüş  planı  idi. 
Sonrakı peşmançılıq fayda verməz deyərlər. Belə sonradan peşman olanlardan biri 
də Ə. Xanbudaqov idi. (hansı ki, o vaxtilə Nərimanova deyil, Mirzoyana arxalanır, 
qurultayda  təəssüflə  etiraf  etdiyi  kimi  Mirzoyanı  özünə  «ata»  sayırdı  -  R.B.). 
Xanbudaqov kimi Mirzoyanın hiyləsinə aldanan, sonradan bunu başa düşənlər çox 
idi.  H.  Cəbiyevin  L.  Mirzoyana  1926-cı  ildə  yazdığı  məktubu  buna  misaldır: 
«...Açıq  danışdığımız  üçün  heç  birimiz  inciməməliyik.  Sən  Ruhullanı  aldatdın. 
Vaxtilə sən məni də aldatmışdın. Ruhulla sənə etibar edib inanmışdı. O, möhkəm 
əqidəli  inqilabçıdır.  Biz  heç  kimə  imkan  verməməliyik  ki,  bizim  ümumi  işimizi 
ləkələsin, bunu ancaq sən edə bilərdin. 1920-22-ci illərdə vaxtilə sənə  yaxın olan 
adamları  özündən  uzaqlaşdırdın  (Napaleon  kimi)  ...Sənin  qeyri  səmimi  olan 
mövqeyin 1924-25-ci illərdə məni fiziki cəhətdən sındırdı və məni xəstəliyə düçar 
etdi» (13, f.l, s.122, iş 152, s.75). 
Ə.  Xanbudaqov  artıq  başa  düşmüşdü  ki,  Azərbaycanı  düşdüyü  bu  çətin 
vəziyyətdən  yalnız  N.  Nərimanov  xilas edə  bilər və  Nərimanov kimi vətənpərvər 
şəxslərin ətrafında birləşmək lazımdır. Ancaq N. Nərimanov ona inanmırdı. Bunu 
onun  vaxtı  ilə  Stalinə  yazdığı  məktubdan  da  aydın  görmək  olar.  O,  Stalinə 
məktubuna  əlavədə  yazırdı:  «yeri  gəlmişkən  həmin  bu  Xanbudaqov  son  vaxtlar 
dəfələrlə başqa yoldaşların vasitəsilə mənə çatdırdı ki, guya mən həddən artıq açıq 

---

fəaliyyət  göstərirəm  və  onların  (eserlərin)  uğrunda  mübarizə  apardıqları  işi 
korlayıram.  Mən  cavab  verdim:  Mənim  partiyadan  gizli  heç  bir  sirrim  yoxdu  və 
gələcəkdə də belə  hərəkət edəcəyəm. Keçən yaz Xanbudaqov Moskvada olarkən, 
S. M. Əfəndiyev vasitəsilə məndən xahiş etmişdir ki, hansısa bir söhbət üçün onu 
qəbul  edim.  Mən  Əfəndiyevə  rədd  cavabı  verib  dedim:  O,  fırıldaqçıdır,  mənim 
onunla heç bir işim ola bilməz. Üçüncü dəfə S. M. Əfəndiyev məni razı sala bildi 
və  dedi:  Ona  qulaq  asmaq  lazımdır,  bəlkə  öz  səhvlərindən  peşman  olub,  mən 
yoldaş Əfəndiyevə güzəştə getdim. Onu qəbul etməyə razılıq verdim. Əfəndiyevin 
yanındaca  onu qəbul etdim.  O, hələ  oturmamış  mən onu  bu sözlərlə  qabaqladım. 
Mənim partiyadan gizli sirrim yoxdu və sənin bütün bunları Serqo Orconikidzeyə 
çatdıracağını  bilməyimə  baxmayaraq,  mən  açıq  danışmağa  öyrənmişəm.  O,  bu 
sözdən incidi və heç bir şey demədən çıxıb getdi» (90, s.57). 
Belə  vəziyyət,  bir-birlərinə  bu  cür  inamsızlıq  sonralar  onların  hər  ikisi 
üçün çox faciəli oldu, həm də bu inamsızlığı yaradırdılar da. 
Bununla belə Ə. Xanbudaqov öz mübarizəsini davam etdirirdi. Bir neçə il 
keçdi.  20-ci  illərin  axırlarında  Xanbudaqov  1923-cü  ildəkindən  daha  çətin 
mübarizəyə,  stalinizmə,  totalitar  dövlət  quruluşuna,  ölkədə  baş  alıb  gedən 
haqsızlıqlara və əyintilərə qarşı kəskin mübarizəyə girişməli oldu. 
1927-ci  ildə  İosif  Stalini  açıq-açığına  tənqid  etmək,  bu  azmış  kimi,  hələ 
üstəlik də Stalinin başçılıq etdiyi Mərkəzi Komitənin həm siyasi, həm də təşkilati 
xəttini və işini yarıtmaz qiymətləndirmək çox cəsarətli və həm də riskli bir iş idi. 
Ə.  Xanbudaqov  bununla  özünü  təqiblərə  məruz  qoydu.  Çəkinməyərək,  Stalinin 
«atəşi sola» cəmləşdirmək şüarının əsas məqsədini dərindən duymuş, onun ölkənin 
həm  xarici,  həm  də  daxili  siyasətinə,  partiyanın  özünə,  xalqa  böyük  ziyan 
vuracağını  görmüş  və  məhz  bunlara  görə  də  Stalini  haqlı  olaraq  tənqid  etmişdi. 
Doğrudur,  bu  mübarizədə  əksəriyyət  onu  müdafiə  etmədi.  Ancaq  bu  böyük 
əksəriyyət  az  sonra  Xanbudaqovun  haqlı  olduğunu  öz  acı  həyat  təcrübələrində, 
həyatlarında gördülər. 
Ə.  Xanbudaqov  isə  öz  mübarizəsini  təklikdə  davam  etdirirdi.  Ona 
«trotskiçi»  damğası  vurdular,  sonralar  müxtəlif  vəzifələrdə  işləyəndə  də, 
Azərittifaqın  sədr  müavini  vəzifəsində  çalışanda  da  daim  nəzarət  altında  oldu. 
Ancaq haradasa bilirdi ki, repressiyalar ondan da yan keçməyəcəkdir (Xanbudaqov 
SSRİ Ali məhkəməsi hərbi kollegiyasının 1938-ci il 12 oktyabr tarixli hökmü ilə və 
23  iyul  tarixli  qərarı  ilə  güllələnməyə  məhkum  edilir.  1958-ci  ildə  iş  cinayət 
tərkibli olmadığından ona bəraət verilir.) (13, f.12, s.l, iş 523, s.1). Bütün bunlara 
baxmayaraq,  çox  vaxt  öz  mübarizəsində  tək  qalsa  da,  apardığı  mübarizə  təsirsiz 
qalmadı, Ə. Xanbudaqovun çıxışları Azərbaycan kommunistlərı arasında müəyyən 
bir  hərəkata  səbəb  oldu.  Bu  hərəkat  Moskvanın  zorakı  tədbirləri  ilə  nəticələndi. 
Xanbudaqov  repressiyanın  qurbanı  olduqdan  sonra  Azərbaycanda  partiya 
rəhbərliyinə  Moskvadan  təyin  olunan  yabançı  adamlar  göndərildilər.  Onlar 
partiyanı Ə. Xanbudaqov tərəfdarlarından təmizlədilər (99, s.95). 

---