Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4.3. Tarixi dövrl ənm ə problemi f əls əfi müst əvid ə
- Dövrl ənm ənin əsas kriterisi azadlıqdır
- Tarix – bir epoxadan dig ərin ə keçiddir
- Tarix – istehsal üsülunun, yaxud formasiyaların d əyi şm əsidir
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
70
Formasiyalı (rasionalist paradiqma) və sivilizasiyalı paradiqmaların gerçək məzmunu növbəti paraqraflarda şərh olunur. Tarixi prosesin dövrlənməsinin orijinal versiyası L.Qumilyov tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun nəzəri baxışlarının əsasında etnos anlayışının ümumiləşdirilmiş və modernləşdirilmiş mənası dayanır. Etnos, L.Qumilyovun fikrincə, insan orqaniziminə xas olan inkişaf fazalarını - yaranma, artım, qocalıq, ölüm – eyni ardıcıllıqla keçir. Etnosda əsas hərəkətverici qüvvə passionarlıqdır. Passionarlığın səviyyəsi etnosun inkişaf mərhələlərini müəyyən edir. Həmin mərhələləri L.Qumilyov orta hesabla, 1000 il götürür. ”Ölən ” etnosun yerinə yenisi gəlir. Etnoslar – superetnoslar yaradırlar ki, onların qarşılıqlı təsiri məhz tarixi prosesi doğurur. Kifayət qədər gözəgəlimli bir quruluş alınır. Amma, etnosun ilkin passionarlığı necə alınır? sualının rasional yozumu qaneedici deyildir. Müəllif bunu, yəni ilkin passionarlığı hansısa kosmik şüalanma ilə izah edir?! Məhz bu aspekt L.Qumilyovun yanaşma tərzinə bir mübhəmlilik xassəsi gətirir.
Tarixin dövrlənməsi problemi ilə bağlı maraqlı məqamlardan biri prosesin tam şəkildə əhatə olunmamasıdır. Əksər yanaşmalar çıxış nöqtəsi kimi homo sapiensin meydana gəldiyi tarixi əsas götürürlər. Həqiqətən də, nədən proses ilkin başlanğıcı (2.5 mln il əvvəl), yəni qominid, hətta protoqominidləri əhatə etmir? 70 Əlbəttə, sözügedən zamanın dövrlənməsi o qədər şərti olacaqdır ki, (real faktların olmaması ucbatından), onun hər hansı bir məna yükü daşıması mümkünsüzdür. Eyni zamanda dövrlənmənin əsasları konseptual və formal eyniyyətdə olmaq məcburiyyətindədir. Bu anlamda elə bir kriteri müəyyənləşdirmək mümkün deyildir ki, “ağıllı insana” qədərki dövrü əhatə edə bilsin. Həmçinin, insanın yaranması prosesinin (antropogenez) əsas hərəkətverici qüvvəsi daha çox bioloji xarakter daşımışdır. Sosial amilin rolu isə kifayət qədər cüzi olmuşdur. Eyni zamanda, digər bir problem homo sapiensin yarandığı tarixlə bağlıdır. Bir qayda olaraq 40-45 min il
70 Гринченко С.Н Системная память живого (как основа его мегаэволюции и периодической структуры).М.: ИПИРАН.,Мир,2004. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
71
əvvəlki tarix əsas götürülür. Bəzi tədqiqatlarda 71 “ağıllı ” insanın 100- 200 min il əvvəl meydana gəldiyi göstərilsə də, 40-45 minillik tarix dəyişməz qalmaqdadır. Məhz həmin dövrdən etibarən müasir mədəni insan tipindən, ələlxüsus dilin meydana gəlməsindən və ümumiyyətlə, sözün həqiqi mənasında, sosial təkamüldən danışmaq mümkündür.
§ 4.3. Tarixi dövrlənmə problemi fəlsəfi müstəvidə Təbiidir ki, sırf xronoloji aspektdən tarixi prosesin dövrlənməsini, ayrı-ayrı epoxalara ayrılmasını ifadə etmək elə də müşkül məsələ deyildir. Məsələn, qədim dünya → orta əsrlər→ yeni dövr → ən yeni dövr tipli təsnifatın aparılması üçün hansısa bir sistemli araşdırmalara ehtiyac yoxdur. Həm də, nəzərə almaq lazımdır ki, sonuncu dövrü çıxmaqla əsrlər boyu qəbul edilmiş üçlük öz həyat qabiliyyətini saxlamaq imkanında olmuşdur. O.Şpenqlerin “mistik üçlük” 72 adlandırdığı təsnifat tarixi baxımından əksər filosoflar tərəfindən ( .Kant, V.Hegel, K.Marks, M.Veber, Xaydeqqer və s.) qəbul edilmiş və bu gün də dövriyyədə qalmaqda davam edir. Bununla belə, məhz XX əsrdə tarixin dövrlənməsi üzrə müxtəlif yanaşmalar meydana çıxmışdır. Aydındir ki, müxtəliflik dövrlənmənin kriterisinə münasibətdə yaranmışdır. Belə ki, tədqiqatçılardan bir qrupu (U.Rostou, D.Bell, O.Toffler) əsas kriteri kimi əmək alətlərini, T.Maltus əhalinin artımını, Ş.Monteskye coğrafi mühiti və s.götürmüşlər. Tarixi dövrlənmə probleminə münasibətdə fəlsəfi fikrin polyarlığı daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır: I.
uzaqlaşma dərəcəsidir ( .Fixte). “...Insan nəslinin yerdəki həyatının məqsədi – azadlıqdır və bütün münasibətlərin ağılla qurulmasından ibarətdir” 73 . .Fixte 5 epoxanı fərqləndirir:
71 Клима В. Период человека разумного современного вида до начала производст- ва пищи производящего хозяйства: Oбщий обзор. История человечества.М, ЮНЕСКО, 2003 72 Шпенглер О. Закат Европы. Новосибирск, 1993, с.6 73 И.Г.Фихте. Основные черты современной эпохи // Мир философии: Книга для чтения. Ч.2. М.1991.- С.445
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
72
1. Məcburiyyət olmadan insani münasibətlərin formalaşması epoxası; Başqa sözlə, bütün münasibətlər kompleksi “ağıllı” instinkt üzərində qərarlaşır; 2. nstinktin zəiflənməsi, “seçilmişlər” tərəfindən hamı üçün məcburi olan “xarici avtoritetə” çevrilməsi epoxası; 3. Həmin avtoritetin və onunla birlikdə bu vaxta qədər yeganə formada olan ağlın (zəkanın) inkarı epoxası; 4. Zəkanın elm formasında ümumbəşəri miqyasda yayılması epoxası; 5. Elmin incəsənətlə birləşməsi; onun vasitəsilə həyatın elmə uyğun şəkildə dəyişdirilməsi epoxası.
II. Tarix – bir epoxadan digərinə keçiddir (K.Yaspers). Ekzistensializmə görə “insan varlığının tarixi substansiyası” - ənənədir. Bəşəri vahidlik mövcuddur. Həmin bu vahidliyin məzmununu izah etmək üçün K.Yaspers “əsas (осевой) epoxa” (b.e.ə. I minilliyin ortaları) anlayışını elmi dövriyyəyə daxil edir. Onun fikrincə, məhz həmin dövrdə insan tarixi özünün məxsusi strukturunu əldə etmişdir. Hər bir tarixi epoxa digərindən özünün spesifik tarixi situasiyası ilə fərqlənir. Eyni zamanda, qeyd edilir ki, oxşar tarixi situasiyaların yaranması da mümkündür. Məsələn, müasir insan tipinin formalaşdığı dövrdə Çində, Hindistanda, Fələstində oxşar tarixi situasiyalar mövcud olmuşdur. Məhz həmin dövr dünya sivilizasiyasının “əsas epoxası” adlanır. III.
Tarix – istehsal üsülunun, yaxud formasiyaların dəyişməsidir (K.Marks). “Formasiya” termini geoloji anlayışdır. Marksist yanaşma ilk dəfə onun (F.Engelslə birlikdə) yazdığı “ Alman ideologiyası” əsərində ( 1845 – 1846 ) formalaşmışdır. Sözügedən əsərdə cəmiyyətin strukturu aşağıdakı kimi verilmişdir : Məhsuldar qüvvələr→istehsal münasibətləri→siyasi üstqurum→ictimai süurun formaları. Eyni zamanda, tarixin dövrlənməsi probleminə də toxunulmuşdur. Həmçinin, hökmran olan mülkiyyət formalarının ardıcıl şəkildə bir-birini əvəz etməsi – insan cəmiyyətinin tarixi inkişafının əsas mərhələləri hesab olunurdu:
1. Tayfa; Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|