Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 MHS-nin metodologiyasına uyğun olaraq sərəncamda qalan gəlirlərə həm pul, həm də natural gəlirlər, məsələn şəxsi yardımçı təsərrüfatdan daxil olmalar aid edilir. Bu qeyd edilən sosial transfertləri də (məsələn, büdcə təşkilatları tərəfindən əhaliyə göstərilən pulsuz təhsil, tibbi və digər xidmətlərin dəyəri) əlavə etməklə MHS-də digər bir göstərici də hesablanır. Bu cür düzəliş edilməklə hesablanan göstərici ə halinin həyat səviyyəsini daha tam xarakterizə etməyə imkan verir. Ev təsərrüfatlarının sərəncamında qalan ümumi gəlirdən istifadəni səciyyələndirmək üçün MHS-də ev təsərrüfatının son istehlak xərcləri və ümumi yığımı (əmanəti) göstəriciləri hesablanır. Sonuncu, sərəncamda qalan gəlirlə son istehlak xərcləri arasındakı fərq kimi çıxış edir. Beynəlxalq statistika təcrübəsində makroiqtisadi göstərici kimi ev təsərrüfatı sektorunun yığım norması göstəricisindən geniş istifadə edilir. Bu, əmanətin (yığımın) məbləğinin sərəncamda qalan ümumi gəlirə nisbəti kimi hesablanır. Ə halinin yığıma meyllilik göstəricisinə təsir edən amillərin öyrənilməsi statistikanın mühüm vəzifələrindən biridir ki, bunun da investisiya, gəlirlərin təkrar bölgüsü və s. məqsədilə əhalinin sərbəst vəsaitlərinin cəlb edilməsi ilə məşğul olan dövlət idarəetmə orqanları üçün böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. MHS-də muzdlu işçilərin əmək haqqı əhalinin əsas gəlirlərindən biridir və iş - verənlərin muzdlu işçilərə pul və natural formada ödədiyi haqdan və sosial sığorta fondlarından ayırmalardan ibarətdir. Ümumiyyətlə, MHS-nin yeni versiyasında gəlirlərin göstəricilər sistemi bölgü prosesinin müxtəlif qarşılıqlı əlaqədə olan mərhələlərini və tərəflərini xarakterizə edir. Bu sistem aşağıdakı göstəriciləri əhatə edir: - ilkin gəlirlər; - pul formasında cari transfertlər; - sərəncamda qalan gəlirlər; - natural formada cari sosial transfertlər;
32 - milli gəlir; - sərəncamda qalan milli gəlir. lkin gəlirlər əlavə dəyərin ilkin bölgüsü qaydasında təsərrüfat subyektlərinə daxil olan gəlirlərdir: əmək haqqı, mənfəət, qarışıq gəlir, mülkiyyətdən gəlirlər; istehsala və idxala vergilər. Sonuncu, ilkin bölgü qaydasında dövlət idarəetmə orqanlarına daxil olanları xaratkerizə edir. Ölkənin təsərrüfat subyektlərinə (rezidentlərinə) ilkin gəlirlər həm ölkədə, həm də başqa ölkədə yaradılan əlavə dəyərdən daxil olur. Ölkədə yaradılan əlavə dəyərin bir hissəsi qeyri-rezidentlərə onların ölkənin ÜDM-nin istehsalında iştirakına görə (ilk növbədə əmək haqqı və mülkiyyətdən gəlirlər formasında) ödənilir. Pul formasında cari transfertlər sosial ehtiyaclara, sığorta pulu və ödəmələrinə dövlət büdcəsindən ödəmələr, gəlirlər və mülkiyyətə cari vergilər şəklində həyata keçirilən cari xarakterli təkrar bölüşdürücü ödəmələr və daxilolmalardır. lkin gəlirlərin və cari transfertlərin məbləği iqtisadiyyatın hər bir sektoru üçün son nəticədə istehlak və yığım xərclərinə yönəldilən sərəncamda qalan gəlirləri formalaşdırır [26, 34]. Bölgü prosesi yalnız pul formasında deyil, həm də pulsuz sosial-mədəni xid- mətlərin (səhiyyə, təhsil, mədəniyyət və s. sahəsində qeyri-bazar xidmətləri) göstərilməsinin köməyi ilə də həyata keçirilir. MHS-də bu axınların səciyyəsi üçün natural formada sosial transfertlər göstəricisindən istifadə edilir. Onlar ev təsərrüfatlarına dövlət idarəetmə orqanlarından və ev təsərrüfatlarında xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlarından daxil olur. MHS-də son istehlakın iki konsepsiyasını bir-birindən fərqləndirirlər. Bunlardan bir son istehlak xərcləri, digəri isə faktiki son istehlak xərcləridir. Bu qruplaşdırma son istehlak xərclərini maliyyələşdirən və bu xərclərdən fayda əldə edən iqtisadi vahidləri fərqləndirmək üçün mühümdür. Məsələn, sosial-mədəni xarakterli pulsuz xidmət xərclərini dövlət idarəetmə orqanları həyata keçirir. Lakin bu xərclərdən faydanı ev təsərrüfatı əldə edir. Ev təsərrüfatının faktiki son istehlakı onların son
33 istehlak xərclərindən natural formada sosial transfertlərin, yəni dövlət idarələrinin və qeyri-kommersiya təşkilatlarının göstərdiyi pulsuz sosial xidmətlərin kəmiyyəti qədər çoxdur. MHS-nin mühüm göstəricilərindən biri Milli Gəlirdir. O, həm ümumi, həm də təmiz əsasda, yəni əsas kapitalın istehlakını çıxmamış və çıxandan sonra hesablana bilər. Milli Gəlir bu və ya digər dövr ərzində bazar qiymətlərində ölkənin rezidentlərinin əldə etdiyi ilkin gəlirlərin cəmidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzən bir sıra xüsusi ədəbiyyatlarda Ümumi Daxili Məhsulla Milli Gəlir anlayışını bir-biri ilə səhvən qarışıq salırlar. Lakin MHS-nin bu iki mühüm göstəricisinin həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətdə fərqi vardır. Keyfiyyət baxımından prinsip etibarilə fərq ondan ibarətdir ki, Ümumi Daxili Məhsul ölkə rezidentlərinin istehsal etdiyi mal və xidmətlər axınını, Milli Gəlir isə ölkənin rezidentlərinin əldə etdiyi ilkin gəlirlərin axınını ölçür. Kəmiyyət baxımından Milli Gəlir (ümumi yaxud xalis) daxili məhsuldan xaricidən əldə edilmiş ilkin gəlirlə fərqlənir. Bir qayda olaraq iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ümumi milli gəlir onların ümumi daxili məhsulundan çox, inkişaf etmiş ölkələrdə isə əksinə ümumi daxili məhsul onların ümumi milli gəlirindən çoxdur. Ə gər milli gəlirə xaricdən əldə edilmiş cari transfertlərin saldosunu əlavə etsək MHS-də gəlirlərin mühüm göstəricisini - sərəncamda qalan milli gəliri alarıq. O, ümumi və xalis şəkildə hesablana bilər. Sərəncamda qalan ümumi gəlir Son Milli stehlaka və Milli Yığıma yönəldilir. Gəlirlər iqtisadi dövriyyədə çevik hərəkət edir. Vəsaitlər daim tədavüldə olur, onlarla hansısa mal -material qiymətlilər əldə edilir, onlar ödəmələrdə iştirak edir, aktivlərə çevrilir. Gəlirlər fəaliyyət silsiləsini əlaqələndirən mühüm vasitədir, məqsəddir və ona görə də onları çox vaxt obrazlı şəkildə desək iqtisadiyyatın «oksi- geni» adlandırırlar. Hər bir iqtisadi vahidin istehsal prosesində yaratdığı ümumi əlavə dəyərdən formalaşan gəlirlər istehsal prosesində hər bir iştirakçının fəaliyyətinə iqtisadi məqsədəuyğunluq verir. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|