Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 b) Əmək şəraiti ilə əlaqədar göstəricilər: fəhlə və qulluqçuların nominal və real ə mək haqqı, iş günü və iş həftəsinin müddəti və onların işə götürülməsi üçün mini- mum yaş həddi. Yuxarıda verilən sxem əhalinin həyat səviyyəsindən daha çox onun həyat tərzini əks etdirirdi [5, 35]. Ə halinin həyat səviyyəsinin göstəriciləri sistemində əhali tərəfindən maddi nemət və xidmətlərin istehlakı göstəriciləri mərkəzi yerlərdən birini tutur. Əhalinin istehlak fondunun kəmiyyət və strukturunun dəyişməsi ölkənin iqtisadi inkişafındakı təmayülü əyani şəkildə əks etdirir. Maddi nemət və xidmətlərin əhali tərəfindən istehlakının ümumi fondu aşağıdakıların cəmlənməsi yolu ilə hesablanır. 1) əhali tərəfindən maddi nemətlərin şəxsi istehlakı;
2) əhali tərəfindən pullu xidmətlərin istehlakı;
3) əhali tərəfindən pulsuz xidmətlərin istehlakı.
Ə hali tərəfindən istehlak olunan maddi nemətlər öz tərkibinə görə ərzaq məhsullarından (qida məsulları, içkilər), qeyri- ərzaq məhsullarından (geyim, ayaqqabı, mebel, mədəni mallar), eləcə də yanacaq, elektrik enerjisi, su və qaza olan məişət ehtiyaclarına çəkilən xərclərdən ibarətdir. Maddi nemətlərin istehlakı göstəriciləri dəyər və natural ifadələrlə təyin oluna bilər. Belə ki, ümumi göstəricilərdən biri olan maddi nemət və xidmətlərin əhali tərəfindən istehlakın ümumi həcm göstəricisi həm bütövlükdə əhali üzrə, həm də adambaşına dəyərlə ifadəsində hesablanır. Qida məhsullarının istehlakı şəxsi istehlakın ümumi həcminin yarıya qədərini təşkil edir. Ailə büdcəsində qida məhsullarına çəkilən xərcin faizində azalma təmayülü hiss olunsa da, yuxarı səviyyədə qalmaqda davam edir. Qida məhsullarının istehlakı göstəriciləri əhali üzrə adambaşına hesablanır (bir qayda olaraq, illik). Burada natural ölçü vahidləri istifadə olunur. Qida məhsulları 10 əsas qrupa ayrılır ki, bunların da istehlakı il ərzində əhali üzrə adambaşına hesablanır: ət və ət məhsulları; süd və süd məhsulları; yumurta; balıq və balıq məhsulları; şəkər və bitki yağı; kartof; tərəvəz və bostan məhsulları; meyvələr və giləmeyvələr (şərab emalını çıxmaqla); çörək və çörək məhsulları Qida məhsullarının orta adambaşına istehlakı göstəricisinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
29 ayrı-ayrı ərazi vahidləri üzrə bu məhsulların müqayisə olunması zamanı istehlakçıların cins-yaş tərkibini, eləcə də onların fəaliyyət növünü nəzərə almaq lazımdır. Buna görə də həmin xüsusiyyətləri nəzərə almaq üçün statistika, istehlak ə msallarından istifadə etməklə, mexanikləşdirilmiş işlə məşğul olan yuxarı yaş həddində kişi cinsindən olan şəxsin istehlakını əsas götürməklə, istehlak göstəricilərini şərti istehlak vahidinə çevirir. Mövcud istehlak əmsalları şkalası uşaqların istehlakı üzrə 6 əmsalı (1 yaşa qədər - 0.5; 1-dən 3 yaşadək - 0.5; 5-dən 7 yaşadək - 0.6; 7- dən 11 yaşadək - 0.8; 11-dən 14 yaşadək - 0.95; 14-dən 18 yaşadək – 0.98 istehlak vahidləri), eləcə də böyüklər üçün cins, yaş və fəaliyyət növündən asılı olaraq dörd əmsalı (I qrup – 0.9; II qrup - 1.0; III qrup - 1.1; IV qrup 1.2 şərti istehlak vahidinə nəzərən) özündə birləşdirir. Belə ki, dörd nəfərdən ibarət ailə (ata, ana, 6 və 13 yaşadək iki uşaq) 3.2 istehlak vahidi təşkil edir. Oksford şkalası üzrə belə ailə 2.7 istehlak vahidi ilə qiymətləndirilir (ailənin birinci üzvü 1 qəbul olunur, ikinci və sonra gələn yuxarı yaş həddində olanlar 0.7 vahidi ilə qiymətləndirilir, hər uşaq isə 0.5 istehlak vahidinə bərabər götürülür). Tələbin ödənilməsi əmsalı istehlakın faktiki səviyyəsinin ( .
) elmi
ə saslandırılmış normaya, yəni istehlakın rasional normasına ( .
) nisbəti ilə hesablanır: . . . ras fakt ö t P P K =
Qida məhsullarına əhalinin tələbatının ödənilməsi təkcə istehlak olunmuş ayrı- ayrı məhsulların kəmiyyəti ilə deyil, həmçinin qidanın sutkalıq rasionunun kalorilik və qidalılıq göstəriciləri ilə xarakterizə oluna bilər. Maddi nemətlərin istehlakı səviyyəsinə faktorların təsir dərəcəsini müəyyən etmək üçün reqressiya-korrelyasiya təhlili, müxtəlif faktorlardan asılı olaraq istehlakın empirik və nəzəri elastiklik ə msalları tətbiq olunur. Faktiki məlumatlar üzrə maddi nemətlərin istehlakının empirik elastiklik əmsalının hesablanması aşağıdakı kimidir: y y x x x y y x K e ∆ ∆ = ⋅ ∆ ∆ = :
30 Burada, e K - empirik elastiklik əmsalını;
x – hər nəfərə düşən istehlakı;
y – hər nəfərə düşən gəliri;
∆ və
y ∆ - bu göstəricilərin uyğun artımını göstərir.
Elastiklik əmsallarının alınan qiymətləri gəlirin 1% artımı zamanı maddi nemətin göstərilən növünün istehlakının neçə faiz artdığını göstərir.
məhsullarının istehlak elastikliyini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Öz növbəsində qida məhsulları içərisində çörək, kartof istehlakının elastikliyi daha az, pendir, ət, meyvə, heyvan yağının istehlakı elastikliyi isə daha çoxdur. Zəruri ərzaq məhsulları istehlakının faktiki orta adambaşına səviyyəsinin normativlərlə müqayisəsi əhalinin tələbatının ödənilməsi dərəcəsini müəyyən etməyə imkan verir. Bu göstəricilər faktiki səviyyəsinin orta adambaşına normativlərə bölünməsi ilə hesablanır, faizlə yaxud nisbi kəmiyyətlərlə ifadə olunur.
qtisadiyyatın bazar münasibətlərinə transformasiyası statistika təcrübəsində Milli Hesablar Sisteminin (MHS) tətbiqini zəruri etmişdir ki, bu da əhalinin gəlirlərini xarakterizə edən göstəricilərin mahiyyətinin və onların hesablanması metodikasının əhəmiyyətli şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Ə halinin həyat səviyyəsini təhlil etmək üçün Milli Hesablar Sistemində ev təsərrüfatlarının sərəncamında qalan ümumi gəlir göstəricisi hesablanır. O, ilkin bölgü (əmək haqqı, qarışıq gəlirlər, mülkiyyətdən gəlirlər), habelə pul formasında gəlirlərin (cari transfertlər) təkrar bölgüsü nəticəsində əldə olunan gəlirlərin cəmidir. kinciyə pensiya, təqaüd, yardım və s. kimi təkrar bölüşdürücü ödəmələr aid edilir. Bu zaman ev təsərrüfatlarının ödədiyi transfertlər (vergilər, cərimələr, peniyalar, sosial sığortaya ayırmalar və s.) çıxılır. Deməli, sərəncamda qalan gəlirlərə maliyyə vasitələri ilə (kredit, səhmlərin satışı və s.) və əmlakla bağlı əməliyyatlardan (mənzillərin, torpaq sahələrinin və s. satışından daxil olmalar) daxil olmalar aid edilmir.
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|