Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 Korrelyasiya nisbətinin kök altındakı ifadə determinasiya əmsalını səciyyələndirir. Determinasiya əmsalı nəticə əlamətinin variasiyasında faktor ə lamətinin variasiyasının payını göstərir [ 29, 37]. Ümumiyyətlə, reqressiya-korrelyasiya təhlili bir neçə ardıcıl mərhələlərlə həyata keçirilir. Bu mərhələlərə aşağıdakıları aid etmək olar. Birinci mərhələni məlumatların toplanması təşkil edir. Məlumdur ki, hər hansı bir hesablamanı və təhlili həyata keçirmək üçün ilk növbədə zəruri məlumatları toplamaq lazımdır. Əhalinin həyat səviyyəsinin cari vəziyyətini və onun yüksəldilməsi istiqamətlərinin statistik təhlil etmək üçün zəruri məlumatlar Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları və seçmə tədqiqatı əsasında ə ldə edilən məlumatlar çıxış edir. kinci mərhələdə asılılığını aşkar etmək istədiyimiz dəyişənlər sırası vaxt etibarilə müqayisəyə gətirilir. Bu onunla şərtlənir ki, birincisi, vizual müqayisə müvafiq düzəlişlərin aparılmasına şərait yaradır, ikincisi trend uyğun əlaqə modelinin seçilməsinə kömək edir. Üçüncü mərhələdə kənarlaşma qrafikinin qurulması həyata keçirilir. lk növbədə nəticə və amil əlamətinin orta qiyməti hesablanır və qrafik təsvirdə onların kəsişdiyi nöqtə tapılır. Bundan sonra faktiki məlumatlar həmin orta səviyyələrin kəsişmə nöqtəsindən keçən reqressiya xəttinin ətrafında necə yerləşdiyi öyrənilir. Dördüncü mərhələ reqressiya xəttinin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bunun üçün ən kiçik kvadratlar üsulundan istifadə edilir. Bu zaman əsas prinsip reqressiya modeli üzrə hesablanmış göstəricilərlə faktiki göstəricilər arasındakı fərqin kvadratlarının cəmi minimum olmasıdır. Reqressiya modelinin parametrləri standart qayda əsasında qiymətləndirilir və daha sonra nəzəri model formalaşdırılır. Beşinci mərhələdə reqressiya modeli əsasında hesablanmış məlumatların faktiki məlumatlarla müqayisə edilməsi həyata keçirilir. Bu zaman nəzəri model ə sasında nəticə əlamətinin hesablanmış göstəricilərin faktiki göstəricilərə nə qədər yaxın və yaxud uzaq olduğu öyrənilir. Hesablanmış göstəricilərin faktiki
69 göstəricilərdən kənarlaşması faktı nəticə əlamətinə öyrənilən amil əlamətindən başqa digər amillərin də təsir göstərdiyini deməyə əsas verir. Altıncı mərhələ reqressiya modelinin parametrlərinin şərh edilməsi ilə bağlıdır. Parametrin müsbət olması əlamətlərin eyni istiqamətdə dəyişməsini göstərir. Növbəti məsələ nəticə əlamətinin nəzəri səviyyəsinin, yəni model əsasında hesablanmış qiymətləri nə qədər informasiyalı yaxud dəqiq olmasıdır. Bu suala cavab vermək üçün reqressiya modelinin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Sadə xətti reqressiya təhlilində iki statistik göstəricini hesablamaqla həmin məsələ cavablandırılır. Bu statistik göstəricilərdən biri qiymətləndirmənin orta kvadratik xətasıdır, ikincisi, reqressiya əmsalının orta kvadratik xətası, üçüncüsü isə deter- minasiya əmsalıdır. Qiymətləndirmənin orta kvadratik xətası təsadüfi kəmiyyətin normal bölgüsünün parametridir və eksperiment aparılan nöqtələrin qiymətləndirilən reqressiya xəttindən kənarlaşmanı xarakterizə edir. Başqa sözlə desək, qiymətləndirmənin orta kvadratik xətası statistik əminliyin müxtəlif dərəcələrində reqressiya modeli əsasında nəticə əlamətinin müəyyənlik intervalıdır. Reqressiya əmsalının orta kvadratik xətası reqressiya əmsalının etibarlılıq ölçüsü kimi çıxış edir. Determinasiya əmsalı reqressiya modelinin asılı dəyişənlərin variasiyasını nə qədər yaxşı təsvir etdiyini göstərən statistik göstəricidir. Bu göstərici asılı və asılı olmayan dəyişənlər arasındakı qarşılıqlı asılılığın riyazi ifadəsidir və onun dərəcəsini xarakterizə edir. Determinasiya əmsalının statistik mənasını şərh etmək üçün ümumi variasiya, izah edilə bilən və izah edilə bilməyən variasiyalar qiymətləndirilir. Nəhayət, sonuncu mərhələdə hipotezlərin yoxlanması prosesi aparılır. Qeyd etdiyimiz kimi, nəzəri modelin nəticələri ilə müşahidə edilən kəmiyyətlər arasında kənarlaşma vardır. Reqressiya təhlili asılı olmayan dəyişənin qiymətlərindəki sap- maların məlum olmayan kənarlaşmalar qrupundan təsadüfi seçilənlərdən ibarət olması fərziyyəsinə əsaslanaraq həyata keçirilir. Bu zaman amil əlamətinin mövcud hər bir qiyməti üçün kənarlaşmaların bölgüsü haqqında üç əsas fərziyyə qəbul edilir.
70 1.Onların bölgüsü normaldır; 2. Orta qiymətə və sıfıra nisbətən onların bölgüsü təsadüfidir; 3. Hər bir bölgü eyni dispersiyaya və orta kvadratik kənarlaşmaya malikdir. Bu fərziyyə amil əlamətinin bütün qiymətləri üçün eyni olan qiymətləndirmənin orta kvadratik xətasını hesablamaq üçün lazımdır. Əgər bu fərziyyə doğru deyilsə onda reqressiya xəttinin bir nöqtəsində orta kvadratik xəta digər nöqtədə orta kvadratik xətadan fərqlənəcəkdir. Əgər bu fərziyyələrdən hər hansı biri yerinə yetirilməzsə reqressiya təhlilinin qanunauyğunluğu şübhə altında olar. Bu qeyd edilənlərdən görünür ki, reqressiya - korrelyasiya metodu hadisə və proseslər arasındakı səbəb- nəticə asılılğının öyrənilməsində geniş imkanlara malikdir. Ona görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması sahəsində düzgün idarəetmə qərarları qəbul edilməsi üçün statistik - riyazi metodların im- kanlarından maksimum istifadə edilməlidir. Azərbaycanda həyata keçirilən sosial siyasətin nəticələrini, əhalinin həyat səviyyəsini və gəlirlərinin həcmini və dinamika- sını, ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin quruluşunu onların sosial-iqtisadi inkişafa təsir və perspektiv inkişaf imkanlarını müəyyən edən bir sıra göstəricilərin əlaqəsini və bu ə sasda onların formalaşma xüsusiyyətlərini aşkar etmək üçün reqressiya - korrel- yasiya təhlili həyata keçirilmişdir [36, 37, 40]. Məlumdur ki, əhalinin istehlakının səviyyəsinə təsir edən amillərdən biri gəlirin həcmidir. Gəlir və istehlak axını iqtisadi dövriyyədə mühüm rol oynayır. Ona görə də onlar arasındakı əlaqənin müəyyənləşdirilməsi iqtisadi və sosial proqnozların həyata keçirilməsi prosesində önəmli məsələlərdən hesab edilir. Bunlar arasındakı ə laqənin xarakterini və səviyyəsini öyrənmək üçün bir amilli reqressiya modelini quraq. Bunun üçün zəruri olan məlumatlar 8 saylı cədvəldə əks olunmuşdur. 8 saylı cədvəlin məlumatları əsasında dövlət büdcəsinin gəlirləri ilə əhalinin gəlirləri arasındakı əlaqənin reqressiya modelini qurmaq üçün zəruri məlumatları 9 saylı cədvəldə verək.
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|