Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 93 həmin nemət, hamı üçün açıq olur. Həm də, əlavə istehlakçılardan imtina olunması xərcləri, hədsiz yüksək olur. Xalis ictimai nemətlərin xüsusiyyətlərini, daha aydın dərk etmək üçün onu, xalis fərdi nemətlərlə, müqayisə etmək məqsə- dəuyğundur. Xalis fərdi nemətlər (pure private good) - elə nemət- lərdir ki, onun hər vahidi, ayrıca haqq müqabilində satıla bilər. Xalis fərdi nemətdən fərqli olaraq, xalis ictimai nemət, istehlak vahidlərinə ayrıla bilmir və hissə - hissə satıla bilmir. Xalis icti- mai nemətin hissəciklərinin, qiymətinin müəyyənləşdirilməsinin qeyri-mümkünlüyü, həmin nemətlərə olan məcmu tələbin müəy- yənləşdirilməsi xüsusiyyətləri ilə, izah olunur. (Şəkil 1). Bu halda qiymət, dəyişən kəmiyyət deyil və hər vahidin qiymətini müəy- yənləşdirmək mümkün deyil. Çünki onun istehlakı, hər kəsin öz ə lahiddə hüququdur. Ona görə də, xalis ictimai nemətə olan tələbin əyrisi, həmin nemətin mövcud olan bütün həcminin, limit faydalılığını əks etdirir. Xalis fərdi nemətlərə tələbin həcmini isə adamlar özləri tənzimləyir: Q d = Zq i . Xalis ictimai nemət üçün bu mümkün deyildir. Bütün isteh- lakçılar onun bütün həcmini istifadə etməlidir. Q s = q 1 = q 2 = ...... = q n Bu, hər bir istehlakçının, nemətlərdən istifadədə keyfiyyət, həcmi və s. meyarlar baxımından, özəl tələblərinə yol verilmə- məsi ilə izah olunur. Məsələn, teatrda tamaşaçılar, parter, loja və ya amfiteatrı seçməklə müxtəlif qiymətli biletlər ala bilirlər, lakin, ölkənin müdafiə qabiliyyətindən faydalananlar belə seçim edə bilməzlər. Расим Щясянов 94 Xalis fərdi nemətlər P D 1 D 2 D 3 D P 0 2 4 6 12 Q Xalis ictimai nemətlər P D = Eq i 30 D 3 D 2 D 1 15 10 5 0 Q Q s = 12 Şə kil 1. Xalis fərdi və xalis ictimai nemətlərə məcmu tələbin müəyyənləşdirilməsi Göründüyü kimi, xalis fərdi nemətlərə, məcmu tələbdən (bu tələb üfüqi xətlə fərdi tələblərin cəmlənməsi ilə alınır) fərqli olaraq, xalis ictimai nemətlərə, məcmu tələb, şaquli xətlə, bütün limit faydalarının cəmlənməsindən (mövcud olan həcm baxı- mından) alınır. Beləliklə, aydın olur ki, həm fərdi, həm də ictimai seçim, əslində, iqtisadi qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyəti prosesində - individlərin verdikləri üstünlükləri müəyyənləşdirir, nəzərə alır və həyata keçirir. Hər iki halda, Pareto - optimallığının əldə olun- Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 95 ması üçün imkan yaranır. Lakin onlar arasında, ciddi fərqlər də vardır. Bu fərqlər, optimallıq meyarlarının seçimindən asılı olaraq, alət və vasitələrin müxtəlifliyi səbəbindən yaranır. Qeyd etmək vacibdir ki, istehlak seçiminin qeyri – mümkün- lüyü və imtina olunması xüsusiyyətləri, ictimai nemətlərin heç də hamısı üçün xas deyildir. Əgər, hətta bu xüsusiyyətlərin hər hansı biri, nisbətən zəif olarsa, onda “qarışıq nemətlər” yaranır. Məsə- lən, əgər milli müdafiə və ya dövlət tərəfindən göstərilən səhiyyə xidmətlərini, ictimai istehlakdan çıxarmaq mümkün deyildirsə, Ronald Kouzun dediyi kimi, gəmilərin hərəkəti üçün mayak xid- mətini, ictimai nemətlər sırasından çıxararaq, haqqı ödənilən, fərdi nemətlərə aid etmək olar. ctimai nemətlər, ümummilli və lokal (regional, yerli) ola bilir. Sonuncular, yerli hakimiyyət tərəfindən istehsal olunur. Hö- kumət isə, ictimai nemətlərlə yanaşı digər sosial nemətlər (xid- mətlər), məsələn, sosial təminat təqaüdü, işsizliyə görə müavinət, məktəbdə oxumağa görə dotasiya, infrastruktur təminatı (yollar və s.) istehsal edir. Bu nemətlərin əksəriyyəti, bütövlükdə (və ya bəzən qismən) fərdi istehlak olunur. Həmin nemətlərdən kənar şəxslərin istifadəsinin qarşısını almaq üçün, onlara bu nemətləri əvəzi ödə- nilməklə təklif etmək olar. Əslində, təcrübədə çox az sayda ne- mətlər var ki, xalis ictimai nemətlərə məxsus olan bütün xüsu- siyyətlərə malikdirlər. Xalis ictimai nemətlər istehsalı, bir sıra çox saylı müsbət kənar effektlərin yaranması ilə müşayiət olunur. Həmin effektlə- rin, daxili effektlərə çevrilməsi baş verməzsə, bazar iqtisadiyyatı şə raitində belə nemətlərin istehsalı mümkünsüz olar. Məlum olduğu kimi, iqtisadi mahiyyətə görə, istehsalın səmərəli həcmi elə nöqtədədir ki, orada limit ictimai fayda (qazanc) (marginal social benefits), limit ictimai xərclərə (mar- ginal social costs) bərabər olur. MSB = MSC. Xalis ictimai nemətlərin istehlakı, kollektiv baş verir, lakin istehlakın fərdi fay- dası müxtəlifdir. Təcrübədə, hər kəsin aldığı faydanı müəyyənləş- dirmək üçün, dəqiq informasiya əldə etmək çox çətindir. Ictimai neməti qrup halında istehlak edənlərin sayı, az olduqda, könüllü Расим Щясянов 96 kooperasiya əsasında, müsbət kənar effektləri, daxili effektlərə çevirmək olar. Lakin qrupun həcmi böyüdükdə, informasiyanın gizlədilməsi ehtimalı da sürətlə böyüyür. Ə gər xalis, ictimai nemətlərin istehlakının haqqının ödənil- məsi, onların istifadə olunmasının, limit faydalılığı baxımından, həyata keçirilirsə, alınmış faydanın real həcminin azaldılması və düzgün informasiyanın gözlədilməsi üçün, güclü stimul yaranır. Həqiqətən, əgər istehlakçı xalis ictimai nemətlərin istehlakından, haqqı ödənilməsindən, asılı olmayaraq fayda alırsa, onda artıq xərcə düşmədən, həmin nemətləri, havayı almaq arzusu yaranır. Belə situasiya “biletsiz sərnişin” (free - rider problem) problemi adlanır. (Şəkil 2) “Biletsiz sərnişin” problemi necə yaranır? Şə kil 2. Arzuolunmaz belə halın baş verməməsi üçün, məcburetmə vacibdir. Kiçik və bütöv kollektivdə, bu çox simvolikdir. “Bi- letsiz” problemi, iri qruplarda daha tez - tez yaranır, çünki qeyd etdiyimiz kimi, belə qruplarda dəqiq informasiya almaq çətinləşir. Anonimlik (tanınmamazlıq), “biletsizliyi” bir növ stimullaşdırır. Nəticədə isə, ictimai nemətlərin istehsalının səmərəliliyi, arzuolu- nan səviyyədən aşağı düşür. Bazar özlüyündə, bu problemi həll etməyə, qadir deyildir. Ona görə də, bazarın belə “boşluqlarının” həllində, dövlət, mühüm rol oynayır. ctimai nemətlərin istehsalı, kifayət qədər olmadıqda, proble- min rasional həll yolu - vətəndaşların məcburilik əsasında, ic- timai nemətlərin istehsalının maliyyələşdirilməsində iştirakını stehlakçının, xalis ictimai nemıtdın aldııı limit fayda- lılııın xırclıri, onun ödımıdı iıtirakdan asılı deyil. Bu, insanların aldııı faydadan, daha az, xidmıt göstırmıyı sövq edir Nəticədə müəyyyən dövrdən sonra, xalis ictimai nemıtlırin hıcmi, sımırıli hıcmdın kiçik olur. Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|