Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 77 yaranması səbəbləri və mənşəyinin, azad fərdlərin müstəqil müqa- viləsinin nəticələri kimi şərhi, “ictimai müqavilə (sosial kontrakt) nəzəriyyəsinə aid hesab olunur. ctimai müqavilə (kontrakt), nəzəriyyəsinin əsasını qoyanlardan biri, məhşur ingilis filosofu və iqtisadçısı Con Lokk (1632-1704) olmuşdur. C.Byukenen Con Lokku özünün ideya sələfi hesab edir. Məhz C.Lokkun əsərlərində, ilk dəfə vətəndaş cəmiyyətinin zəruri şərti və dövlət hakimiyyəti səlahiyyətlərinin müqaviləli şə rhi kimi, xüsusi mülkiyyətin əsaslandırılmasına rast gəlinir 1 . “Müqavilə nəzəriyyəsi - ”azadlığı “təbii vəziyyət” kimi təsəvvür edir və onun əsasında yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüququnun dayandığını göstərir. Hesab olunur ki, bu hüquqların hər biri, digərinin realizasiyası üçün, ilkin şərtləri yaradır və biri digərinə çevrilir. Yaşamaq hüququ, xoşbəxtlik və faydalılığa söykənən fəaliyyətdə reallaşır. Azadlıq hüququ, despotizmi rədd edir. Mül- kiyyət hüququ, bu hüquqların ilkin şərti və qarantı rolunu oynayır. Azad fəaliyyət, müstəqil fikir, fərdi seçmə və düşünülmüş məq- sədli xarakterə malikdir. C.Lokkun bu ideyaları və onun bəzi sonrakı davamçıla- rının fikirləri, bazar təsərrüfatının ideal modelini təsvir etdiyi üçün, mücərrəd xarakter daşıyır. Belə bazarda, hamı sadə məhsul istehsalçısı kimi, tam təkmil rəqabətlilik şəraitində fəaliyyət gös- tərir. C.Byukenen isə, cəmiyyətin müqavilə nəzəriyyəsinə istinad edərək, siyasi münasibətlər sferasında, ideal bazar mexanizminin müsbət cəhətlərini və imkanlarını göstərməyə çalışmışdır. C.Byukenenin hələ 1954-cü ildə, nəşr etdirdiyi “Səsvermədə fərdi seçim və bazar” adlı məqaləsində, ictimai seçimin iki səviyyəsini fərqləndirirdi. 1) ilkin, (konstitusiya qəbul edilənədək reallaşan seçim), 2) konstitusiyadan sonrakı seçim. lkin mərhələdə fərd- lərin hüquqları müəyyənləşdirilir, onlar arasında münasibət qay- daldarı yaradılır. Postkonstitusiya mərhələsində isə, fərdlərin, müəyyən olunmuş qaydalar daxilində, davranış strategiyası for- 1 Дж. Локк. Два трактата о правлении, кн. 2. В книге Локк Дж. Сочинения . В 3 т. М. Мысль 1988, т. 3. С. 262-356 Расим Щясянов 78 malaşdırılır. Başqa sözlə, cari siyasət, konstitusiya qaydaları daxi- lində oyunun nəticəsidir. Ona görə də siyasətin nəticəliliyi və sə- mərəliliyi, daha çox ilkin konstitusiyanın necə tərtib olunma- sından asılıdır. C.Byukenen, doğru olaraq elə hesab edirdi ki, konstitusiya, ilk növbədə dövlətin yox, vətəndaş cəmiyyətinin ə sas qanunudur. Hüquqi sistem, ictimai nemət yox, özünəməxsus- luğu ilə seçilən ictimai kapitaldır. Qanunların ictimai kapital kimi hərtərəfli əsaslandırılması “Azadlıq sərhədləri” əsərində veril- mişdir. “Təcrübədə formalaşmasından asılı olmayaraq qanunlar sistemi, özlüyündə elə ictimai kapitaldır ki, onun faydası zaman ötdükcə artır” 1 . Adi kapitaldan fərqli olaraq etibarlı hüquqi sistemin faydası, fərdlərarası münasibətlərin stabilliyinin artmasında, özünü təzahür etdirir. Belə fayda, adi kapitalın faydasından fərqli olaraq, ani yaranmır və özünü həmin anda biruzə vermir. Digər tərfdən isə, hüququ sistemin daima “silkələnməsi”, hüquqi prinsiplərin pozulması nəticəsində, ictimai kapital həmi- şə lik itrilə bilər. Postkonstitusion seçim hər şeydən əvvəl oyun qaydalarının” - hüquqi doktrinalar və “işçi qaydaların” (working rules) seçimidir. Bu seçim, əslində ictimai nemətlərin istehsalı və bölgüsünə hədəflənən, iqtisadi siyasətin, konkret istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Məlum olduğu kimi, elmin fəlsəfəsinin yaradıcılarından olan .Lakotaşın təbirincə, hər bir elm sahəsi, “əsas nüvə” və “müdaifə kəməri”dən ibarətdir. Yeni siyasi iqtisadın nüvəsini, aşağıdakı üç ideoloji mülahizə təşkil edir: - metodoloji fərdilik; - iqtisadi insan konsepsiyası; - siyasətin mübadilə olması. Metodoloji fərdilik. Resursların məhdudluğu şəraitində, hər bir fərd, mövcud alternativlərdən birini seçmək məcburiyyə- tindədir. Fərdlərin bazarda seçim davranışının, təhlili üsulları, ki- fayət qədər universaldır. Bu metodları, insanın seçim etdiyi bütün 1 Бьюкенен Дж. Границы свободы. Между анархией и лефиафаном. Сочинения. М., Таурус Альфа, 1997. Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 79 sahələrə, tətbiq etmək olar. ctimai seçim nəzəriyyəsinin əsas fər- ziyyəsi, ondan ibarətdir ki, insanlar siyasi sferada, öz maraqlarını güdməklə hərəkət edirlər və bizneslə siyasət arasında, keçilməz maneə yoxdur. Bu tezis, mahiyyətcə, dövlətin zəruriliyi haqdakı mifi dağıdır. Çünki hesab olunur ki, dövlətin ictimai maraqlardan qeyri məqsədləri yoxdur. “Rasional siyasətçilər”, ilk növbədə elə proqramları müdafiə edilər ki, bu proqramlar, həmin siyasətçilərin nüfuzunu artırır və onların yeni seçkilərdə qələbə qazanmaq şansını çoxaldır. Belə- liklə, ictimai seçim nəzəriyyəsi, fərdiçilik prinsipini ardıcıl olaraq tətbiq etməklə, bu prinsipi bütün fəaliyyət sahələrinə, o cümlədən dövlət qulluğuna şamil etməyə cəhd edir. qtisadi insan konsepsiyası. (Homo economicus) Bazar iqtisadiyyatında insan, özünün seçim meyarlarını, əmtəələrlə ey- niləşdirir. Elə qərar qəbul etməyə çalışır ki, faydalılıq funksiyasını maksimumlaşdırsın. Yəni, insanın davranışı rasionaldır. Fərdin rasionallığı prinsipi, bu nəzəriyyə üçün tam universal hesab olunur. Bu o deməkdir ki, seçicidən başlayaraq, prezidentə qədər hamı öz fəaliyyətində, ilk növbədə iqtisadi prinsipləri qorumağa çalışır. Başqa sözlə, qərar qəbulunda həmişə, limit xərcləri və faydası müqayisə edilir (MB ≥ MC). Siyasət mübadilədir. C.Byukenenin təklif etdiyi, ictimai seçim nəzəriyyəsinin mühüm prinsipi kimi, qəbul edilən siyasətin, mübadilə prosesi xarakterinə malik olması ideyası, əslində K.Vikselə məxsusdur. Siyasi və iqtisadi bazarlar arasında əsas fərqi, C.Byukenen insanların, maraqlarının meydana gəlməsi şərt- lərində görürdü. “Siyasət, fərdlər arasında mübadilənin mürəkkəb sistemidir. Belə mübadilədə fərdlər, adi bazar mübadiləsində əldə edə bilmədikləri məqsədlərə çata bilmək üçün, kollektiv cəhdlər edirlər. Burada fərdi maraqlardan savayı, maraq yoxdur. Bazarda insanlar, almanı - apelsinə dəyişirlər, siyasətdə isə hamıya və hər Расим Щясянов 80 kəsə: xidmətçidən hakimədək, nemətləri əldə etmək üçün ver- giləri ödəməyə razılaşırlar” 1 . ctimai seçim nəzəriyyəsi tərəfdarları, siyasi bazarlara, ana- loji əmtəə bazarı kimi baxırlar. Bu baxımdan, dövlət - insanların qərar qəbuluna təsir etmə, ehtiyatların bölgüsündə iştirak etmə, idarəetmə ierarxiyasında mövqe tutmaq uğrunda, rəqabət are- nasıdır. Ancaq, dövlət - özünəməxsus bazardır. Bu bazarın iştirak- çıları, qeyri - adi mülkiyyət hüququna malikdirlər. Seçicilər - ali dövlət orqanlarına təmsilçiləri seçmək, deputatlar qanunları qəbul etmək, məmurlar isə onların icrasına nəzarət etmək hüququna malikdirlər. Seçicilər və siyasətçilər səsləri və seçkiqabağı vəd- lərini mübadilə edən fərdlər kimi qəbul edilir. Bir sıra alimlərin fikrincə, Byukenenin bu yaxınlaşmasına, bəzi zəruri əlavələrin edilməsi mümkündür. Siyasətdə, kollektiv fəaliyyət təcrübəsi geniş yayıldığından, siyasi prosesləri və müba- dilə prosesini, bir fərdin yox, bir qrup şəxsin maraqları prizma- sından, təhlil etmək mümkündür və ya daha məqsədəuyğundur. nsanlar, sosial və ya əmlaka malik olma əlaməti, dini və ya siyasi partiyaya mənsub olma əlaməti və s. üzrə qruplara, yəni eyni məqsədə çalışanların qrupuna, ayrıla bilirlər. Bu zaman, hətta metodoloji fərdilik prinsipindən uzaqlaşmaqda olar. Qrupları öz məhdudiyyətləri, faydalılıq funksiyası və s. olan son bölünməz obyektlər kimi təsəvvür etmək olar 2 . Lakin qrupların müxtəlif faydalılıq funksiyaları və maraqlara malik fərdlərin birləşməsi kimi tədqiq olunması daha düzgün və ardıcıl hesab olunur. Bu mənada, siyasi mexanizmin fəaliyyətinə qrup maraqlarının toqquşması prosesi kimi baxmaq olar. R.Xardin 3 , belə yanaşmanı tətbiq edərək, nəticə çıxarır ki, konkret qrup 1 Дж.Бьюкенен. Сочинения. Серия «Нобелевские лауреаты по эконо- мике » М.: Таурус Альфа. 1997. 2 М.Олсон. Логика коллективных дейcтвий. Общественные благи и теория групп. М. Фонд экономической инициативы, 1995. 3 Р.Нуреев. Теория общественного выбора// Вопросы экономики. 2002. № 8. С.122-149 Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|