Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 69 (1965) və U.Niskanen (1971) əsərlərinin nəşrindən sonra for- malaşdı. ctimai seçim nəzəriyyəsi, makroiqtisadi qərarların forma- laşmasının siyasi mexanizmini öyrənir. Ona görə də, bəzən bu nə- zəriyyəni, “yeni siyasi iqtisad” adlandırırlar 1 . Bu nəzəriyyə tərəf- darları dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin səmərəliliyinə şübhə ilə yanaşmaqla keynsçiliyi tənqid edirlər. Klassik liberalizm prin- siplərini ardıcıl inkişaf etdirərək, makroiqtisadi təhlil üsullarının vasitəsilə onlar, ənənəvi olaraq politoloqlar, hüquqşünas və sosio- loqların tədqiqat sferasına daxil olan problemləri şərh etməyə və həllinə cəhd edirlər. Belı müdaxilı “iqtisadi imperializm” adlanır. Iqtisadiyyatın dövlıt tınzimlınmısinin, keynsçi baxıılarını tınqid edırık, ictimai seçim nızıriyyısi tırıfdarları, maliyyı - kredit siyasıti vasitısilı iqtisadiyyata tısir etmıni yox, hökumıt qırarlarının, qıbulu prosesini öyrınmıyi, düzgün hesab edirlır.Yıni mahiyyıtcı “ictimai seçim nızıriyyısi”, institusional nızıriyyınin tırkib hissısidir. nstitusional iqtisadi n z riyy . ınstitusionalizm müstıqil istiqamıt kimi, XX ısrin ıvvılırindı yaransa da, uzun müddıt digır iqtisadi nızıriyyılırı nisbıtın kölgıdı qalmııdır. ıqtisadi nemıtlırin hırıkıtinin, institusional faktorlarla izahı, çoxları tırıfindın qıbul olunmurdu. Bunun ısas sıbıblırini, iki böyük qrupa ayırmaq mümkündür. ıvvıla, “institut” termini ilı, insanların adıt vı ınınılırinı uyıun gılın, hıtta qanuni status almıı sosial- psixoloji hadisılır vı mıfhumlar, o cümlıdın hımkarlar ittifaqı, dövlıt, korporasiya, adıtlır vı s. kimi anlayıılar baıa düıülür. Digır tırıfdın isı, institusionalistlır baıqa ictimai elmlırin (hüquq, sosialogiya, psixologiya, politologiya vı s.), üsullarını iqtisad elminı tıtbiq etmıyı çalııırdılar. 1 Р .Нуреев. Теория общественного выбора// «Вопросы экономики». 2002 г. №8. С. 122-149 Расим Щясянов 70 Ona görı dı onlar, digır tıdqiqatçılarla, iqtisadiyyatın dili sayılan qrafik vı formullarla danııa bilmirdilır. ılbıttı, sıbıblırin bir çoxu, obyektiv ısasa malik idi. Lakin 1960- 1970-ci illırdı, vıziyyıt ısaslı ııkildı dıyiıdi. Tıdqiqatçıların diqqıt mırkızindı artıq, adıtlır yox, insanların standart vıziyyıtlırdı davranıılarını ıırtlındirın, sosial institutlar dayandı. Bununla da, daimi təkrarlanan proseslərin (cəmiyyətdə tək- rar istehsal olunan) tədqiqi və qiymətləndirilməsi üçün, şərait yarandı. Yəni, proseslərin obyektiv qanunauyğunluqlarının öyrə- nilməsi və formalaşdırılması vasitəsilə, iqtisadi - riyazi modellərin yaradılması imkanı meydana gəldi. nstitutlar, individualist - fərdi məqsədlərin, əldə olunması vasitəsi anlamında qəbul edilməyə başlandı. Yaranmış prinsipial dəyişikliklərin mahiyyətini qavramaq üçün “köhnə institusionalistlərlə” (T.Veblen, C.Kommons, C.Helbreyt), “yeni institusionalistlərin” (R.Kouz, C.Byukenen, X.Demses, M.Olson, R.Pozner) baxışları arasında mövcud olan fərqləri nəzərdən keçirmək vacibdir. Əvvəla - “köhnə” institusio- nalistlər, qeyd edildiyi kimi əsasən hüquq və siyasətdən iqtisadiy- yata gəlməyə çalışaraq, iqtisad elminin müasir problemlərini, digər ictimai elmlərin metodları ilə həll etməyə can atırdılar. Neo- institusionalistlər isə tam əks yolla gedir. Politoloji və siyasi problemləri, neoklassik iqtisadi üsullarla, ilk növbədə isə müasir makroiqtisadiyyat və oyunlar nəzəriyyəsinin aparatı vasitəsilə həll etməyə çalışırlar. kincisi - ənənəvi institusionalizmin əsas həll vasitəsi, induksiya metodudur. Yəni onlar, fərdi hallardan ümumiləşdir- məyə doğru getməyə çalışırlar. Əslində, məhz buna görə, ümumi institusional nəzəriyyə formalaşmamışdır. Neoinstitusionalizm ə ksinə - deduksiya üsulundan çıxış edərək neoklassik iqtisadi nə- zəriyyənin prinsipləri vasitəsilə ictimai həyatın konkret prob- lemlərini izah edir. Üçüncüsü - “Köhnə” institusionalizm, radikal iqtisadi fikir cərəyanı kimi, əsasən kollektivlərin (ilk növbədə həmkarlar Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 71 təşkilatı və hökumətin), fərdlərin maraqlarının qorumasına daha çox diqqət yetirir; neoinstitusionalizm isə əsas diqqəti, öz ma- raqları və iradəsinə görə daha faydalı hesab etdiyi kollektivi seçən, müstəqil fərdlərə yönəldir. Yeni institusional nəzəriyyə, XX əsrin sonlarında formalaşmışdır (D.Nort və b.). Onun əsas diqqət mərkəzi, sosial institutlara xas olan “oyun qaydaları” üzə- rində cəmləşmişdir. Oyun qaydaları ayrıca, həm iqtisadi agent- lərdən, həm də təşkilatlardan kənarda tədqiq olunur. Lakin əv- vəllər, institutlar iqtisadiyyata münasibətdə ekzogen, yəni kənar subyekt kimi, həm də iqtisadi institutlar, siyasi institutlardan ayrıca öyrənilirdisə, yeni siyasi iqtisadda onlar, vahid struktur kimi, insanların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən sistemin element- ləri kimi tədqiq olunur. ctimai seçim nəzəriyyəsində, iqtisadiyyat və siyasət bir-birini şərtləndirən, qarşılıqlı münasibətdə olan və daima bir - birinə çevrilən fəaliyyət sferaları kimi qəbul edilir. Yeni siyasi - iqtisadi təhlil metodu, təkcə siyasi proseslərin iqtisadi əsasını yox, həm də bazar iqtisadiyyatına müdaxilənin siyasi metodlarını öyrənir. Son on illiklərdə iqtisadi tədqiqatlarda və ekspert qiymət- ləndirmələrində institusionalist aparatın tətbiqi sürətlə genişlənir. Bunu bir neçə, mühüm səbəblə izah etmək olar. Belə səbəblərə ilk növbədə, ortodoksal siyasi iqtisadın, bir neçə “zəif” xüsusiyyətlə- rini aid etmək düzgündür. Tam rasionallıq, mütləq məlumatlılıq, təkmil rəqabət, yalnız qiymət mexanizmi vasitəsilə tarazlığın tə- min olunması və s. kimi klassik iqtisadi kateqoriya və fərziyyələr müasir inkişaf səviyyəsində öz aksiomatik mahiyyətini dəyişir. Ona görə də müasir iqtisadi, sosial və siyasi proseslərin kompleks və hərtərəfli təhlilinə ehtiyac artır. Digər tərəfdən müasir inkişaf mərhələsində ənənəvi iqtisadi tədqiqat üsullarının tətbiqi arzu olunan nəticələr vermir 1 . 1 Р .Нуреев. Институтсионализм: прошлое, настоящее, будущее// Вопросы экономики. 1999. №1. Расим Щясянов 72 Qloballaşma və iqtisadiyyatın getdikcə daha artıq dərəcədə “virtuallaşması”, ayrı-ayrı ölkələrdə, bütövlükdə bazar münasi- bətlərinə əsaslanan təsərrüfatçılığın, müxtəlif modellərinin (ame- rikan, alman, yapon, isveç və s.) yaxınlaşması üçün, obyektiv ə saslar yaratsa da, institusionalizmin “regionallığı” qalmaqdadır. Məsələn, amerikan və qərbi Avropa institusionalizmi arasında, ki- fayət qədər geniş fərqlər vardır. Amerikan iqtisadi baxışları və tədqiqat üsulları, ənənəvi olaraq, dünyada öncül sayılır, lakin, institusionalizm metodlarının inkişafında avropalılar daha irəlidədirlər. Bu “metomorfoza” milli - mədəni ənənələrlə izah olunur. Tarixi ənənələrə malik olmayan ölkə kimi, amerikalı tədqiqatçıların yanaşması mücərrəd, rasional fərd prizmasından yanaşmadır. Qərbi Avropada isə şəxslər arası münasibətlərin, yalnız bazar sövdələşmələri vasitəsilə məhdudlaş- dırılması ilə xarakterizə olunan cəmiyyət və fərdlərin qarşı-qarşı- ya qoyulması, qəti yolverilməz hesab olunur. Məsələn, amerikan neoinstitusionalistləri, normaları, ilk növbədə, seçkilərin nəticəsi hesab edirlər. Fransız tədqiqatçıları isə, normaları, rasional dav- ranışın ilkin şərtləri, hesab edirlər. Ona görə də rasionallıq, məhz davranış norması kimi, izah olunur. Müasir iqtisad elmində institutlar anlayışı, cəmiyyətin “oyun qaydası” və ya “insanın yaratdığı” məhdudiyyətlər çərçi- vəsi, kimi qəbul edilir. Bu oyun qaydaları və ya çərçivə məhdu- diyyətləri, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri və onların hə- yata keçirilməsi mexanizmləri, sistemlərini təşkil edir. Institutlar, insanların qarşılıqlı əlaqələrini şərtləndirən motivlərin strukturunu yaratmaqla, qeyri müəyyənliyi azaldır, gündəlik həyatı təşkil edir. nstitutlar formal və qeyri-formal (məsələn, adət və ənə- nələr), qruplara ayrılır. Formal institutlar dedikdə, təşkilatlar və müvəkkəl olunmuş şəxslər (dövlət məmurları) tərəfindən, müəy- yənləşdirilən və qorunan, qaydalar başa düşülür. Mahiyyət eti- barilə, istənilən institutun yaradılması, vahid standartların forma- laşdırılması yolu ilə, xərclərin azaldılması və məhdudiyyətlərin faydasının artırılmasıdır. Cəmiyyətin inkişafı, formal və qeyri – formal qaydaların dəyişməsi, həmçinin, bu qaydalara əməl olun- Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|