Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
məkan  dəyişkənliyi  su-hava,  qaz  və  istilik  rejimlərini,  uyğun  olaraq,  rütubətin  və  qida 
maddələrinin  hərəkətini,  aqrofitosenozların  fotosintez  və  tənəffüs  proseslərini,  kök  sisteminin 
inkişafını  və  bioloji  məhsuldarlığını,  torpaq  örtüyünün  inkişafını  və  fəaliyyətini  şərtləndirir  [6, 
14, 16, 26, 46,55]. Xassələrin məkan dəyişkənliyi tolerantlıq intervalı çərçivəsində olduqda, bu 
amilin məhsuldarlığa təsiri zəif olur, lakin yüksək dəyişkənlik kənd təsərrüfatı sahəsi miqyasında 
məhsuldarlığın  nəzərəçarpacaq  dərəcədə dəyişməsinə  səbəb  olur  [17,  18,  20,  23, 28,  29].  Odur 
ki,  əkin  sahəsi  miqyasında  konkret  torpağın  aqrofiziki  xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin 
xarakterinin  və  qanunauyğunluğunun,  bu  dəyişkənliyi  nəzərə  alan  geostatistik  metodlarla 
qiymətləndirilməsi  torpaqşünaslıq,  aqrofizika  və  dəqiq  əkinçilik  üçün  böyük  elmi  və  praktiki 
əhəmiyyətə malikdir.  
Son 20-25 ildə torpaqşünasların diqqəti müxtəlif məkan miqyasında geostatistik metodların 
tətbiqi  ilə 
ayrı-ayrı  torpaq  xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin  öyrənilməsinə  və 
modelləşdirilməsinə yönəlmişdir [3, 8, 25, 27, 31, 32, 40, 41, 44, 45, 47, 49, 53, 54, 56, 58, 61, 
65,  68,  69,  72,  73,  76].  Təəssüflər  olsun  ki,  Azərbaycan  torpaqşünasları  torpaq  xassələrinin 
məkan dəyişkənliyinin öyrənilməsində demək olar ki, geostatistik metodlardan istifadə etmirlər 
(!).  
Keçən  əsrin  90-cı  illərinə  qədər  torpaq  xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin  öyrənilməsi 
əsasən  nəzəri  cəhətdən  maraq  doğururdu.  Son  zamanlar  məkan  dəyişkənliyinin    öyrənilməsinə 
marağın  artması,  onu  praktikada  reallaşdıran  «dəqiq  əkinçilik»  konsepsiyasının  inkişafı  ilə 
əlaqədardır [17, 18, 20, 23, 28, 29].  
Tədqiqatın aparılmasında məqsəd əkin sahəsi miqyasında açıq-şabalıdı torpağın aqrofiziki 
xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin  geostatistik  qanunauyğunluqlarını    öyrənməkdən  ibarət 
olmuşdur. Bu məqsədlə aşağıdakı məsələlər araşdırılmışdır: a) əkin sahəsi çərçivəsində torpağın 
aqrofiziki  xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin  miqyasının  qiymətləndirilməsi;  b)  əkin  sahəsi 
miqyasında  torpağın  aqrofiziki  xassələrinin  paylanma  xarakterinin  müəyyənləşdirilməsi;  c) 
torpağın  aqrofiziki  xassələrinin  məkan  dəyişkənliyinin  strukturunun  müəyyən  edilməsi;  ç) 
torpağın aqrofiziki xassələrinin məkan dəyişkənliyinin klassik statistik və geostatistik analizləri. 
Tədqiqatlarda aqrofiziki analiz metodlarından istifadə edilmişdir. 
 Tədqiqat sahəsinin təsviri və torpaq nümunələrinin götürülmə sxemi. Tədqiqat 2014-
cü ilin avqust ayında Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Qobustan bölgə təcrübə 
stansiyası  (BTS)  ərazisində,  taxıl  biçinindən  təqribən  1  ay  sonra  aparılmışdır.  Qobustan  BTS-i 
respublikanın  Dağlıq-Şirvan  iqtisadi-coğrafi  bölgəsinin  ərazisinə  aid  olub,  əsasən  şabalıdı  və 
açıq-şabalıdı  torpaq  örtüyündən  ibarətdir.  Qobustan  rayonu  Azərbaycanın  şərqinin  alçaqdağlıq 
sahəsində,  Böyük  Qafqazın  cənub-şərq  qurtaracağında  yerləşir  [2].  Qobustan  rayonunun 
ərazisində, əsasən Paleogen, Neogen və Antropogen çöküntülər yayılmışdır. Ərazidə yayı quraq 
keçən  mülayim  isti  yarımsəhra  və  quru-çöl  iqlim  şəraiti  höküm  sürməkdədir.  Ərazinin  orta 
hündürlüyü 700-850 m civarında dəyişir. Orta illik yağıntıların miqdarı 200-400 mm, ən soyuq 
ayın orta temperaturu isə 0-2 
0
C, ən isti ayın orta temperaturu 22 
0
C təşkil edir.  
Tədqiqat  sahəsi  15  ha  (300  x  500  m)  ərazini  əhatə  etməklə,  Qobustan  şəhərinin  cənub-
qərbində  yerləşir  və  şəhər  mərkəzindən  təqribən  5-6  km  məsafədədir.  Tədqiqat  sahəsi  üzrə 
aralarındakı məsafə 50 m olmaqla 55 nöqtədən (N
n
) requlyar qaydada 0-20 sm torpaq qatından 
nümunələr  götürülmüşdür.  GPS  (Global  Positioning  System)  vasitəsilə  hər  bir  tədqiqat 
nöqtəsinin coğrafi koordinatları və dəniz səviyyəsindən nisbi hündürlüyü (H
n
)  təyin  edilmişdir. 
Sahə  üzrə  tədqiqat  nöqtələrinin  koordinatları  E48
0
53'27"-48
0
53'47",  N40
0
30'46"-40
0
30'55", 
hündürlüyü isə 831-847 m intervalında dəyişir. Coğrafi koordinatlardan XY metrik koordinatlara 
keçid UTM/WGS84 (Universal Transverse Mercator) koordinat sistemində həyata keçirilmişdir 
[74].  Şimal  en  dairəsinə  (N-North,  Latitude)  Y  koordinatı,  şərq  uzunluq  dairəsinə  (E-East, 
Longitude) isə X koordinatı uyğundur.                  
Aqrofiziki analiz metodları. Hər bir tədqiqat nöqtəsi cərçivəsindən xüsusi bur vasitəsi ilə 
(
www.aetei.az
)  strukturu  pozulmamış  50-100  sm
3
  həcmli  torpaq  nümunələri  götürülmüşdür. 
Torpağın aqrofiziki xassələrinin və strukturunun analizi standart metodlarla həyata keçirilmişdir 
[5, 24, 34, 66]. Belə ki, torpağın nəmliyi 105 
0
C temperatur termostatda qurutmaqla qravimetrik 

---

 
 
üsulla, sıxlığı silindr, struktur tərkibi isə ələk dəstində bəzi dəyişikliklər etməklə Savvinov üsulu 
ilə  təyin  edilmişdir.  Torpağın  bir  sıra  aqrofiziki  göstəriciləri  hesabi  yolla  tapılmışdır. 
Tədqiqatlarda analiz metodlarndan aşağıdakılar istifadə edilmişdir: 
Klassik statistika.  Hər bir torpaq nümunəsi üçün aqrofiziki xassələrin bir sıra parametrik 
və  qeyri-parametrik  statistik  xarakteristikaları  uyğun  düsturlarl  əsasən  [12]  S-PLUS  2000 
Professional proqram paketi vasitəsilə hesablanmışdır [70].    
Geostatistika.  Torpağın  aqrofiziki  xassələrinin  geostatistik  analizi  SURFER  8.0  və 
VESPER  1.6  proqram  paketləri  ilə  aparılmışdır  [71,  75].  Regeonal  dəyişənlər  nəzəriyyəsinə 
əsaslanan geostatistikanın nəzəri əsasları elmi ədəbiyyatda kifayət qədər şərh edilmişdir [1, 7, 11, 
15, 19, 30, 36-39, 42, 48, 50, 52, 62, 63, 78].  
 Keçən  əsrin  80-90-cı  illərindən  başlayaraq  indiki  dövrə  qədər  geostatistikanın 
torpaqşünaslıqda, aqrofizikada və əkinçilikdə tətbiqi yüksələn xətlə davam etməkdədir. Klassik 
statistik təsadüfi paylanma modelinə uyğun olaraq, geostatistika regional paylanma modeli təklif 
edir.  Regional  paylanma  modeli  müəyyən  ərazinin  bir  neçə  Z
i
(X
i
,Y
i
)  nöqtəsində  ölçülmüş  hər 
hansı G(Z
i
)  torpaq  xassəsinin  kəmiyyət  göstəricisinin  bu  ərazi  üzrə  statistik  qiymətləndirilməsi 
zamanı  məkan  koordinatlarından  asılılığı  nəzərə  alır  və  G-nin  ölçülmədiyi  nöqtələrdə 
qiymətləndirmə  aparmağa  imkan  verir.  Bu  halda  hər  bir  nöqtədə  G-nin  qiyməti  təsadüfi 
kəmiyyət, G(Z
i
) çoxluğu isə təsadüfi funksiya olar [15, 18, 77, 78].  
Klassik  statistikada  dispersiyanın  qiymətləndirilməsinə  uyğun  olaraq,  geostatistikada 
dispersiya yalnız nöqtələr arasındakı məsafədən asılı olmaqla aşağıdakı düsturla qiymətləndirilir:  







)
(
1
2
)
(
)
(
)
(
1
)
(
2
h
N
i
i
i
Z
G
h
Z
G
h
N
h

,  
burada N(h) – aralarındakı məsafə h (laq məsafə) olan nöqtələr cütünün sayı, G(Z
i
) və G(Z
i
+h) – 
təsadüfi kəmiyyətin Z
i
 və Z
i
+h nöqtələrindəki qiymətləridir. γ(h) bir-birindən h məsafədə olan iki 
nöqtə üçün təsadüfi kəmiyyətin qiymətlər fərqi olub semidispersiya, uyğun olaraq γ(h) asılılığı 
semivarioqram, 2γ(h) asılılığı isə varioqram adlanır.  
Odur ki, G(Z
i
+h) – G(Z
i
) fərqinin kvadratı üçün seçmə dispersiya (
2
i
S
) aşağıdakı düsturla 
hesablana bilər: 







)
(
1
2
2
1
)
(
1
h
N
i
i
i
i
g
g
h
N
S
, 
burada g
i 
= [G(Z
i
+h) – G(Z
i
)]
2
.  
Göründüyü  kimi  varioqram  koordinatdan  asılı  olaraq  hər  hansı  G  təsadüfi  kəmiyyətinin 
məkan dəyişkənliyini və  ya məkan paylanmasının strukturunu  əks etdirir. Nəzəri olaraq 
0

h
olanda 
0
)
(

h

  olmalıdır,  lakin  təcrübələr  göstərir  ki,  əksər  hallarda 
0
)
0
(
0


C

  olur.  C
0
 
qalıq dispersiya (Nugget) adlanır. O, torpaq nümunələri götürülən nöqtələr arasındakı məsafədən 
daha  kiçik  məsafələrdə  dəyişkənliyi  xarakterizə  edir,  nümunələrin  götürülməsi  və  təcrübi 
ölçmənin analitik xətaları ilə əlaqədardır.  
Adətən  γ(h)  funksional  asılılığı  h-ın  artması  ilə  əvvəlcə  artır,  maksimum  qiymətinə 
çatdıqdan sonra təqribən sabit qalır (Şəkil 1). γ(h)-ın maksimum qiymətinə uyğun olan dispersiya 
hüdud dispersiyası (Sill) adlanır (C). C təqribən dəyişən kəmiyyətin bütün  nöqtələr üzrə klassik 
seçmə  dispersiyasına bərabərdir (C ≈ S
2
).  

---