Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
aşkarlanmışdır.  Yeni  yüksək  məhsuldar  genotiplər  fotosintezin  daha  sabit  intensivliyi,  yəni 
vegetasiya  müddətində  fəal  fotosintezin  çoxsaylı  piklərlə  uzun  müddət  davam  etməsi  ilə 
səciyyələnir.  Sünbülün  yüksək  fotosintetik  aktivliyi  akseptor  qabiliyyəti  ilə  birlikdə  yüksək 
məhsulun əsasını təşkil edir [12; 15]. 
Tədqiqat  materialı  olaraq  yetişmə  müddətinə  görə  fərqlənən  müxtəlif  bərk  və  yumşaq 
buğda  genotipləri  tədqiq  edilmişdir.  Tədqiq  olunan  buğda  sortları  hər  birində  bərk  və  yumşaq 
olmaqla 4 buğda genotipi əsasən 3 qrupda qruplaşdırılmışdır: 
1.
 
Tez yetişən buğda sortları (Qaraqılçıq-2, Əlincə-84, Nurlu-99,Qobustan); 
2.
 
Orta yetişən buğda sortları (Vüqar, Qiymətli-2/17, Əzəmətli-95, Günəşli); 
3.
 
Gec yetişən buğda sortları (Bərəkətli-95, Tərtər, Qırmızıgül-1, Tale-38). 
Təcrübələr  Az.ETƏİ-nun  Abşeron  yardımçı  bazasında  2  variantda  (suvarılan,  quraqlıq) 
qoyulmuşdur.  Hər  bir  sortnümunənin  müxtəlif  morfofizioloji  göstəriciləri  öyrənilmişdir. 
Bunlardan  ən  əsası  quraqlığın  təsirindən  hər  bir  sortda  müxtəlif  assimiləedici  orqanlarının 
assimliyasiya  səthi  sahəsinin  müəyyən  inkişaf  fazalarında  dəyişmə  dinamikası  müəyyən 
edilmişdir.  
Quraqlıq şəraitində müxtəlif buğda sortlarında yarpaq sahəsinin formalaşması dinamikası 
böyük  praktiki  əhəmiyyətə  malikdir.  Bununla  əlaqədr  olaraq  hər  bir  sortun  yarpaq  və  digər 
assimiləedici  orqanlarının  səthi  sahəsinə  quraqlığın  təsiri  öyrənilmiş  və  bu  təsirdən  orqanların 
asimliyasiya  səthi  sahəsinin  azalması  müşahidə  olunmuşdur.  Şəkil1-də  tez  yetişən  buğda 
sortlarınn  assimilyasiya  səthinin  dəyişmə  dinamikası  verilmişdir.  Şəkildən  göründüyü  kimi 
ontogenezin  əvvəlində  hər  bir  sortda  yarpaq  səthi  sahəsinin  hər  iki  variantda  kəskin  artması 
müşahidə  olunur.  Lakin  vegetasiyanın  ortalarında  yəni  boruya  çıxma  fazasından  sonra  digər 
assimiləedici orqanın (gövdə) səthi sahəsinin artması müşahidə olunur. Nəhayət sona doğru yəni 
sünbülləmə fazasından sünbülün assimliyasiya səthi sahəsi gövdə ilə birlikdə artmağa başlayır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
0
 
2
0
 
3
0
 
4
0
 
5
0
 
6
0
 
7
0
 
8
0
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
Ma
rt
 
Apr
el
 
Ma
y
 
İyu
n
 
Əlincə-84 
1
0
 
2
0
 
3
0
 
4
0
 
5
0
 
6
0
 
7
0
 
8
0
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
Ma
rt
 
Apr
el
 
Ma
y
 
İyu
n
 
Qaraqılçıq-
2 
yarp
aq
 
gövd
ə
 
sünb
ül
 
yarp
aq
 
gövd
ə
 
sünb
ül
 
1
0
 
2
0
 
3
0
 
4
0
 
5
0
 
6
0
 
7
0
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
Ma
rt
 
Apr
el
 
Ma
y
 
İyu
n
 
Nurlu-99 
yarp
aq
 
gövd
ə
 
sünb
ül
 
yarp
aq
 
gövd
ə
 
sünb
ül
 
1
0
 
2
0
 
3
0
 
4
0
 
5
0
 
6
0
 
7
0
 
8
0
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
I
I
 
II
I
 
I
 
Ma
rt
 
Apr
el
 
Ma
y
 
iy 
un
 
Qobusta
n 

---

 
 
Vüqar
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
yarpaq
gövdə
sünbül
yarpaq
gövdə
sünbül
Qiymətli 2/17 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
Əzəmətli-95
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
yarpaq
gövdə
sünbül
yarpaq
gövdə
sünbül
Günəşli
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
 
 
Şəkil 1. Tez yetişən buğda genotiplərində assimilyasiya səthi sahənin dinamikası
 
 
    Qeyd: ______suvarılan;  ---------suvarılmayan 
 
Qaraqılçıq–2  və  Əlincə-84  sortlarında  yarpaq  və  digər  assimilədici  orqanlarn  hər  iki 
variantda ən maksimal göstəricilərinə nəzər salaq. Yarpaqda 66,2; 50,2 min m
2
/ha, gövdədə 68,5; 
55,8  min  m
2
/ha,  sünbüldə  isə  29,5;  19,5  min  m
2
/ha,  Əlincə  -  84  sortunda  isə  anoloji  olaraq 
yarpaqda 62,0; 48,2; gövdədə 68,3; 57,3 min m
2 
/ha, sünbüldə isə 26,3;19,2 min m
2
/ha olmuşdur. 
Nurlu – 99 yumşaq buğda sortunda yarpaq assimilyasiya səthi sahəsinin maksimal qiyməti 
yarpaqda  63,4;  47,1  min  m
2
/ha,  gövdədə  65,2;  50,2  min  m
2
/ha, sünbüldə isə 28,1;25,4 min m
2 
/ha,  Qobustan  sortunda  isə  analoji  olaraq  yarpaqda  60,2;  53,0  min  m
2 
/ha,  gövdədə  68,4;  63,2 
min m
2 
/ha, sünbüldə isə 28,7; 22,4 min m
2 
/ha olmuşdur. Belə ki, tez yetişən buğda sortlarında 
göstəricilərdən  göründüyü  kimi  maksimal  assimilyasiya  səthi  sahəsi  bərk  buğda  sortu 
Qaraqılçıq-  2  və  Qobustan  yumşaq  buğda  sortunda  olmuşdur.  Variantlar  arasındaki  fərq  isə 
Qaraqılçıq-  2-də  yarpaqda  24,2  %,  gövdədə  18,5%  sünbüldə  33,9%,  Qobustan  sortunda  isə 
müvafiq olaraq 11,9%, 7,6 və 21,9% olmuşdur.  
Assimilyasiya səthi sahəsinin genotiplərin morfofizioloji əlamətlərindən və donor-akseptor 
münasibətlərindən asılı olaraq, ontogenezdə geniş diapazonda dəyişməsi aşkarlanmışdır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2 Orta yetişən buğda genotiplərində assimilyasiya səthi sahənin dinamikası 
  
Qeyd: ______suvarılan,    ---------suvarılmayan 
 
Şəkil  2-də  II  qrupda  vegetasiyanın  müxtəlif  fazalarında  hər  iki  variantda  1  bərk  və  3 
yumşaq buğda sortunun (Vüqar; Qiymətli–2/17, Əzəmətli–95, Günəşli) göstəriciləri verilmişdir. 

---