Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
Duza  davamlılıq  genlərinin  xromosomlarda  lokallaşdırılması  üzrə  işlər  aparılır  və  kənd 
təsərrüfatının quraq və yarım-quraq ərazilərdə ərzaq, xammal və enerji alınması üçün bitkilərin 
məhsuldarlığının  artırılması  məqsədi    ilə  növlərarası  hibridlər  və  əvəzedici  xətlər  yaradılır. 
Şoranlığa    davamlı  genotiplərin  istifadəsi  kənd  təsərrüfatı  təcrübələrinə  yeni  torpaqları    cəlb 
etməyə  və  mənfi  iqlim  şəraiti  nəticəsində  baş  verən    məhsul  itkilərini    azaltmağa    imkan 
verəcəkdir. 
Buğda - dünyanın ən əhəmiyyətli dənli taxıl bitkilərindən biridir. Dunya qida məhsullarının 
təxminən  dörddə  biri  onun  payına  düşür.  Əsasən  buğda  sortları  (xüsusilə  bərk  buğda  sortları) 
duza davamlı deyildir. Buna görə də, duza davamlılıq mexanizmlərinin öyrənilməsi və buğdanın 
duza davamlılığının artırılması  yalnız nəzəri deyil, həm də praktik əhəmiyyətə malikdir. 
Belə  problemləri  həll  etmə  yollarından  biri  də  bitki  hüceyrəsinin  in  vitro  yetişdirilmə 
metodunu  tədbiq  edərək  genetik  müxtəlifliyin  artırılması  üsullarının  arsenalını  genişləndirmək 
ola bilər. Hazırda  hüceyrə seleksiyası üsulları ilə yonca, düyü, pomidor və digər bitkilərin yeni 
duza davamlı formaları yaradılmışdır. Buğda bitkisinin abiotik stresə davamlılığının artırılması 
əlverişsiz ekoloji faktorların təsirindən  məhsul itkilərinin azaldılmasına imkan verəcəkdir.  
Heksaploid  buğda  Triticum  aestivum-un  (genomu  AA  BB  DD)  duza  davamlılığı  həm 
hüceyrə və həm də bütün bitki səviyyəsində bir çox genlər tərəfindən idarə olunur. 
Gorham  [12]  təcrübələrində  göstərir  ki,  hexaploid  buğdada  bütün  orqanizm  tərəfindən 
nəzarət  edilən  Na+  ionunun  yerüstu  gövdədə  nəqliyyatına  4D  xromosomunun  uzun  qolunda 
yerləşən  genlər  cavabdehdir.  AABB  genomu  olan  tetraploid  buğda  (Triticum  durum  L.)  D 
genomunun  olmaması  səbəbindən  duz  stresində  orqanizm    qarşıdurma  mexanizmindən 
məhrumdur.  
Bu  halda,  ön  plana  davamlılığın  hüceyrə    mexanizmləri  cıxır.  Buna  görə  də,  bərk  və 
yumşaq  bugda  hüceyrələrinin  inkişafına  duz  stresinin  təsirinin  öyrənilməsi  və  duzadavamlı 
hüceyrə xətlərinin seleksiyası və sonrakı  modifikasiya olunmuş  bitkilərin regenerasiyası  yalnız 
nəzəri deyil, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. 
Heksaploid buğda üçün hüceyrə kulturası üsulları kifayət qədər inkişaf etmiş və artıq ilkin 
formaları  yaratmaq  üçün  seleksiyada  istifadə  edilir.  Tetraploid  buğda,  son  vaxtlara  qədər 
biotexnologiya  üçün  çətin  kultura  sayılırdı.  Tədqiqatçılar  yalnız  üç  və  ya  dörd  ay  sonra 
morfogenez qabiliyyətini itirən kallus kulturasını əldə etməyə müvəffəq olurdular. Buna görə də, 
tetraploid  buğdadan  uzunmüddət  yetişdirilən  hüceyrə  kulturası  sisteminin  alınması  və  onların 
biotexnoloji proseslərə daxil edilməsi  xüsusilə aktualdır [19]. 
Ədəbiyyat  məlumatları göstərir ki, tetraploid növlər, o cümlədən bərk buğda müxtəlifliyi 
və paylanma sahələri geniş təmsil olunduğuna baxmayaraq ən az tədqiq olunmuşlar [11]. 
Buna  görə  də,  müxtəlif  eko-coğrafi  mənşəli  daxili  növ  və  daxili  sort    müxtəlifliyi  olan 
buğdanın  tədqiqi,  duzadavamllılığı  alternativ  yolla  ifadə  edən  formaların  ayrılması,  onların 
nəsillərdə  təkrar  olunma  qanunauyğunluğunun  öyrənilməsi,  duzadavamlılığı  determinə  edən 
müxtəlif genləri və genetik sistemləri bir genotipdə birləşdirərək yeni xətlərin yaradılması aktual 
və vaxtında qoyulan məsələdir. 
Bitkilərin yeni ətraf mühit şəraitinə adaptasiyası genotipik və modifikasiya dəyişkənlikləri, 
yəni  ontogenezdə  morfoanotomik  və  fizioloji-biokimyəvi  kompleks  xüsusiyyətlərini  yenidən 
qurmaqla və filogenezdə olan reaksiyaların  yeni qaydalarının meydana  gəlməsi ilə nail olunur. 
Əyər  bitkilər  modifikasiya  dəyişkənliyi  ilə  onların  fərdi  inkişafı  üçün  ən  əhəmiyyətli  şəraitə 
uygunlaşırlarsa,  populyasiyanın  genotipik  dəyişkənliyi  və  seçimi  bitkiləri  ətraf  mühitin 
uzunmüddətli dəyişilmiş şəraitinə  uyğunlaşmasını təmin edir [Жученко, 2, 4]. 
Canlı  materiyanın  bioloji  adaptasiyası  onun  inkişafının  müxtəlif  səviyyələrində 
(molekulyar, subhüceyrə, hüceyrə, orqan, orqanizm, populyasiya, növ, biosenoz, biosfer) həyata 
kecirilir və (genetik, biokimyəvi, fizioloji, morfoanatomik) mexanizm vasitəsilə nail olunur. 
Duzadavamlılıq - bitkinin şoranlaşma şəraitində öz inkişafını, artımını və reproduksiyasını 
minimal  itki  ilə  həyata  keçirmək  imkanıdır.  Məlum  olduğu  kimi,  hər  orqanizm  öz-özünü 
tənzimləyən  sistemdir.  Bu  sistemin  dəyişkənliyi,  xarici  təsirlərə  uyğunlaşma  qabiliyyəti-bitki 
orqanizminin ümumi bioloji xüsusiyyətlərinin əsas elementidir [3, 9]. 

---

 
 
Məlumdur ki, müxtəlif ətraf mühit şəraitinə davamlılıq orqanizm, populyasiya və hüceyrə  
səviyyəsində  təmin olunur,  lakin artım vasitəsilə həyata keçirilən uyğunlaşma ən təsirli hesab 
olunur [1,18]. 
Orqanizm  səviyyəsində  kecirilən  uyğunlaşma  sisteminin  çox  mürəkkəb  genetik 
mexanizmləri  var  və  onların  təbiyəti  hələ  də  tam  aydın  deyildir.  Ağac  və  kolun  sürünən 
formaları, payızlıq buğdanın kol  forması və  dənli bitkilərdə kollanma düyününün dərinlənməsi 
əlverişli mikroiqlim şəraitində bitkilərin yerləşməsini təmin edir. 
Bitkilərin hüceyrə səviyyəsində  adaptasiya sistemi müəyyən metabolitlərin toplanması və 
hüceyrədaxili strukturların mükəmməl təşkili ilə bağlı ola bilər. Hüceyrə səviyyəsində kecirilən 
adaptasiyanın ümümqəbul olunan mexanizmlərindən əlverişsiz ətraf mühit şəraitinə cavab kimi 
prolinin  qatılığının  artması,  stres  zülalları,  [5]  sitoplazmanın  kolloidləri  hesabına  suyun 
saxlanılması və poliribosomlarda  zülal sintezinin güclənməsini saymaq olar.  
Beləliklə, bitkilərin stresə adaptasiyası zaman və məkanda əlverişsiz amillərə uyğunlaşmaq 
üçün fizioloji mexanizmləri və zərərli maddələrin bitkinin daxili mühitinə girişini  bloklaşdırmaq  
və nəhayət,  daxili endogen tənzimlənməsi hesabına homeostazın saxlanılması vasitəsilələ həyata 
keçirilir. 
Bitkilərin duz çoxluğuna adaptasiyasının iki əsas strategiyası mövcuddur ki, bunlardan biri 
hüceyrə digəri isə tam bitki səviyyəsində realizə olunmaqla yanaşı metabolik aktiv olan orqan, 
toxuma  və  hüceyrələrdə  ion  homeostazın  saxlanmasına  istiqamətlənmişdir.  Bitki  orqanizmləri 
tam ontogenetik inkişaf zamanı stres faktorlarının tipindən və dərəcəsindən asılı  olan və zaman 
hüdudları  ilə  fərqlənən  təsiri  sayəsində  homeostazını  saxlamaq  üçün  müxtəlif  adaptiv 
mexanizmlərdən  istifadə  etməyə  məcbur  olur.  Bitkilərin  qeyri  əlverişli  faktorlara  olan  
davamlılıgının  tədqiqi    göstərir  ki,  stresə  cavab  kimi  adaptivlik  və  qoruyucu  mexanizmlərin 
əsasını təşkil edən bir sıra universal reaksiyalar  işə salınır ki, bu da son nəticədə bitkidə ümumi 
davamlılıq sisteminin mövcud olması fikrinin yürüdülməsinə səbəb olur.  Bu da ilk növbədə tam 
bitki  səviyyəsində  davamlılıq  sisteminə  şamil  edilir.  Lakin  genetik  determinə  olunmuş 
sistemlerin  adaptasiya  fəaliyyəti  və  həyata  keçirilməsi  qanunauygunluqları,  o  cümlədən  həm 
ümumi adaptasiya sistemi, həm də onu təşkil edən orqanizm, toxuma və hüceyrə səviyyələri bu 
vaxta gədər tam ifadə olunmamışdır. Əsasən də tam orqanizm və hüceyrə səviyyəsində bitkilərdə 
realizə olunan adaptiv reaksiyaların aşkarlanması və ümumi davamlılıqda hər hissəsinin payına 
duşən  rolu az öyrənilmişdir. Təsir amillərindən asılı olaraq  kritik  dövrlərin  həddləri dəyişir və 
bitkinin adaptiv qabiliyyəti sortun genotipik xüsusiyyətlərindən  asılıdır.   
Hüceyrə  səviyyəsində  davamlılığın  mövcudluğu  şübhə  yaratmır.  Bu  fikri  tam  bitkinin  və 
ondan  alınan  kallus  hüceyrələrinin  duzadavamlığının  birbaşa  korrelyasiyası  təsdiqləyir.  Digər 
tərəfdən bir bitkidən alınan müxtəlif hüceyrə ştamları fərqli davamlılığa malik ola bilərlər.   
Bir  sıra  fizioloji,  biokimyəvi  və  genetik  yanaşmalar  vasitəsilə  bitki  hüceyrəsində 
adaptasiya prosesinə daxil olan müxtəlif fizioloji reaksiyaların  demək olar ki, bütün metabolik 
proseslərə  təsirinin    olduğu    göstərir.  Duza  davamlılıq    probleminin  mürəkkəbliyi  onun  həlli 
üçün  yeni  üsulların  cəlb  edilməsini  tələb  edir.  Onlardan  biri  -    in  vitro    hüceyrə  kulturası  
üsuludur. 
Hüceyrə və toxuma kulturası metodları  hüceyrə və molekulyar səviyyələrdə və həmçinin 
tam  bitki  səviyyəsində  həyata  keçirilən  təcrübələri  əlaqələndirir.  Hüceyrə    kulturası    duzlaşma 
şəraitində tam bitki orqanizminin əlaqələndirici və tənzimləyici təsiri olmadığı zaman hüceyrədə  
baş verən fizioloji reaksiyaları  təhlil etməyə imkan verir. 
  Bir  çox  mühüm  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri,  o  cümlədən  taxıl  üçün  işlənib  hazırlanmış 
hüceyrə kulturası və sonrakı bitki regenerasiyası üsulları, həmçinin bitkinin genetik modifikasiya 
üsullarını artıq indi hüceyrə seleksiyası potensialının  təcrübi reallaşdırılması,  yəni  yeni sortlar 
alınmasında istifadə etmək  mümkündür.  
Artıq biotexnoloji üsulların köməyi ilə yüksək duz konsentrasiyasına  davamlı düyü, kətan, 
tütün, yulaf, yonca, buğda, şəkər qamışı bitkiləri alınmışdır [6]. 
Hüceyrə  texnologiyalarının  uğurlu  tətbiqi  mühüm  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  duza 
davamlı    formalarını    yaratmaqla  bu  üsülların    buğda  bitkisi  seleksiyasına  cəlb  etmək  üçün 

---