şəraitində inkişafına və yüksək məhsul alınmasına imkan verir. Torpaqəmələgətirən dellüvial
gilli-gillicəli süxurların yüksək karbonatlı (CaCO
3
=12,3-20,5%) olması üzüm bitkisinin
inkişafına və məhsulda şəkərin toplanmasına müsbət təsir göstərir.
Bununla əlaqədar olaraq Cəlilabad rayonu ərazisində təbii-xam, dənli-taxıl və üzüm bağları
altında becərilən qəhvəyi torpaqlarda 2013-cü ildə çöl-torpaq və kameral-laboratoriya
tədqiqatları aparılmışdır. Tədqiqat sahələrində 1,3-1,5 m dərinliyində torpaq kəsimləri
qazılmaqla genetik qatlardan götürülmüş torpaq nümunələrində müasir metodlarla fiziki-kimyəvi
analizlər aparılmışdır.
Lənkəran bölgəsində uzun müddət regional-coğrafi torpaq tədqiqatı aparan R.V. Kovalyev
(1966) Lənkəran Muğanı və buraya daxil olan Cəlilabad rayonu ərazisində qəhvəyi torpaqların
təbii və becərilən növlərinin geniş (208 000 ha) yayıldığını göstərməklə, onların coğrafi arealını,
fiziki-kimyəvi xassələrini ətraflı öyrınmişdir.
R.V.Kovalyevun (1966) göstərdiyi kimi qəhvəyi torpaqlar əvvəllər düzən meşələri və
kolluqlu-ot örtüyü altında formalaşmışdır. Düzən meşə örtüyü altında yayılmış qəhvəyi
torpaqların genetik profili üçün yuxa (AO=1,5-2,0sm), meşə döşənəyi altında yaxşı
aqreqatlaşmış dənəvari-qozvari strukturalı, optimal bioloji işlənmiş qalın humus qatının
(AUz=30-40sm) formalaşması, keçid qatının (A/B=25-30sm) aydın görüntüsü, kəltənvari-
topavarı, (quru halda iri çatlı prizmavari) strukturalı bərkimiş illüvial orta qatın (Bt+B/C) əmələ
gəlməsi, bozumtul-qəhvəyi rəngli karbonatlı delüvial gilli-gillicəli torpaqəmələgətirən
çoküntülərin mövcudluğu səciyyəvidir. Kolluqlu-ot örtüyü altında formalaşan qəhvəyi torpaqlar
daha qalın və çimləşmiş dənəvari strukturalı humus qatına (AUz+AUz+A/B=65-70sm) malik
olması ilə fərqlənir. Təbii qəhvəyi torpaqların profili üçün aşağıdakı genetik qatlar sıstemi
səciyyəvidir:
AO-AU'v-AU"-A/B-Bt-B/Cca-Cca.
Analiz nəticələrindən görünür ki, təbii qəhvəyi torpaqlar humusla yüksək dərəcədə təmin
olunmuşdur. Üst qatlarda (AUv-AUz) miqdarı 5,1-7,3% arasında dəyişməklə, alt qatlara doğru
tədricən (3,1-2,0%) azalır. Əksər hallarda 80-100sm dərinlikdə humusun miqdarı 1,0%-ə çatır.
Humusun belə dərin qatlara hərəkəti humusəmələgəlmə prosesində ot bitkilərinin kök kütləsinin
iştirakı və mütəhərrik humus birləşmələrinin yaz-payız yağıntıları dövründə miqrasiyası ilə
əlaqədar olduğu gəstərilir. Bu proses torpaq profilinin orta və dərin qatlarında ləkələr şəkilində
humus axınları ilə müşahidə olunur. Təbii qəhvəyi torpaqlarda humusun və ümumi azotun
ehtiyatı yüksəkdir. Humusun ehtiyatı 0-20sm-də 90-147 t/ha, 0-50sm-də 206-260 t/ha, 0-100sm-
də isə 310-345 t/ha təşkil edir. Əlverişli torpaqəmələgəlmə şəraiti humusa üyğun olaraq, ümumi
azotun miqdarının yüksək olması ilə (0,35-0,45%) nəticələnir. Azotun ehtiyatı 0-20sm-də 6,7-
10,8 t/ha, 0-50sm-lik qatda isə 15,4-19,3 t/ha arasında dəyişir. C:N olan nisbəti kifayyət qədər
genuş (8,4-9,5) olub, üzvi qalıqların optimal şəraitdə parçalanması ilə əlaqədardır. Qəhvəyi
torpaqların profili 80-100sm dərinliyə qədər karbonatlardan yuyulması ilə səciyyələnir. Bu da
əsasən yaz-payız mövsü-mündə yağıntıların leysan halında çox düşməsi nəticəsi ilə izah olunur.
Lakin, torpaqəmələgətirən dellüvial karbonatlı çöküntülərdə CaCO
3
-ün miqdarı 12,5-19,1 %
arasında tərəddüd edir ki, bu da üzüm bitkisinin inkişafına və məhsulun keyfiyyətinə, xüsusən
şəkərin toplanmasına müsbət təsir göstərir.
Qəhvəyi torpaqlar udulmüş əsaslarla (Ca+Mg) yüksək dərəcədə təmin olunmuşdur və
akkumulyativ humus qatında onun miqdarı 40,6-47,5 mg-ekv arasında dəyişir. Üzvi-mineral
kolloidlərin tədricən azalması ilə əlaqədar olaraq alt qatlarda udulmuş əsasların miqdarı 29,4-
37,0 mq-ekv-ə qədər azalır. Udma tutumunda Ca kationu tam üstünlük (70-80 %) təşkil edir.
Torpaq profilinin dərin qatlarında Mg-un miqdarı nisbətən artır ki, bu da torpaqəmələgətirən
çöküntülərin kimyəvi tərkibi ilə əlaqədar ola bilər. Ca:Mg nisbəti orta hesabla 3,5-5,0 arasında
dəyişir. Üst qatlarda (AU'v-AU"z) torpaq məhlulu neytral (pH=6,9-7,3), dərin qatlarda isə zəif
qələvi (pH=7,8-8,0) tərkibi ilə səciyyələnir (cədvəl 1.).
Təbii və mədəniləşmiş qəhvəyi torpaqların diaqnostik göstəriciləri
(mütləq quru torpaqda)
Cədvəl 1
K
əs
im
№
-si
Genetik qatlar
və dərinlik, sm
Hu
mus,
%-1ə
Azot,
%-1ə
C:N
CaC0
3
,
%
pH su
məhlun
da
Udulmuş əsaslar,
mq-ekv
Qranulometrik
tərkib
Cəmi
Ca
Mg
<0,01
mm
<0.001
mm
Qəhvəyi torpaqlar – Göytəpə q. bələdiyyəsi (kollu meşə)
72
AO 0-2
M e ş ə x ə z ə l i
AU' 2-18
7,25
0,448
9,5
yox
6,9
47,6
39,1
7,5
97,90
63,80
AU" 18-40
3,07
0,228
7,8
“ – “
7,0
39,0
29,7
9,3
36,14
75,42
A/B 40-62
2,01
0,161
7,2
“ – “
7,0
42,4
32,9
9,5
39,12
81,98
Bca 62-96
1,13 t.olm.
–
“ – “
7,1
37,6
30,3
7,3
40,64
80,96
B/Cca 96-123
0,79
“ – “
–
6,3
7,8
42,7
33,5
9,2
35,14
75,40
Cca 123-150
0,43
“ – “
–
12,4
7,9
46,6
35,7
10,9
33,80
73,88
Qəhvəyi torpaqlar – Alar k. bələdiyyəsi (təbii kollu ot örtüyü)
70
AUvz 0-8
5,05
0,351
8,4
yox
6,8
40,6
34,4
5,2
26,64
60,76
AUz 8-43
3,12
0,230
7,9
“ – “
6,9
35,7
29,3
5,4
29,96
64,88
A/B 43-78
2,07
0,165
7,3
“ – “
7,2
29,4
24,5
4,3
31,68
65,10
Bca 78-105
1,02 t.olm.
_
20,34
7,6
36,5
26,9
5,2
24,72
57,08
Cca105-140
0,71
“ – “
_
15,19
7,8
33,0
27,7
5,3
12,00
56,14
Mədəniləşmiş qəhvəyi torpaqlar – (dənli-taxıl əkini)
73
AU'az 0-25
2,43
0,187
7,5
yox
7,0
30,0
24,8
5,2
30,32
71,14
AU"a 25-52
2,08
0,165
7,3
“ – “
7,1
29,8
24,0
5,8
36,84
75,12
B 52-80
1,65
0,138
7,0
“ – “
7,3
31,5
26,3
5,2
38,90
76,32
B/Cca 80-105
0,98
t.olm
–
0,78
7,5
35,7
30,2
5,5
31,14
72,18
Cca 105-150
0,45
“ – “
–
5,64
7,8
32,6
26,3
6,3
29,12
66,48
Mədəniləşmiş qəhvəyi torpaqlar – Qara zəncir bələdiyyəsi (üzüm bağı -2007 ci ildən) )
75
AU'az 0-25
3,08
0,217
8,2
yox
7,6
36,2
28,8
8,4
39,68
65,60
AU"a 25-44
2,40
0,185
7,5
“ – “
7,8
34,8
25,2
9,6
41,20
71,08
Bca 44-78
1,87
0,152
7,7
11,89
8,1
33,8
25,1
8,7
38,60
74,38
B/Cca 78-105
1,02
t.olm
–
19,11
8,4
26,2
18,2
8,0
29,40
73,00
Cca 105-130
0,68
“ – “
–
16,98
8,6
25,3
18,7
7,6
33,36
66,00
Alar k. bələdiyyəsi (üzüm bağı – 1975-1993, 2005-ci illərdən)
82
AU'az 0-26
4,03
0,287 8,3
yox
7,3
34,3
24,9
9,4
33,32
61,60
AU"az 26-52
2,71
0,204 7,8
“ – “
7,5
33,8
24,8
9,0
38,80
61,40
A/B 52-76
2,07
0,165 7,3
“ – “
7,6
33,4
23,8
9,6
38,60
56,00
Bca 76-115
1,18
t.olm
–
12,32
8,1
27,1
20,1
7,0
32,68
57,64
Cca 115-140
0,81
“ – “
–
12,84
8,1
26,2
19,7
6,5
27,24
62,96
Qara zənci k. bələdiyyəsi (üzüm bağı -1975-1990, 2000-ci illərdən)
85
AU'az 0-28
3,62
0,261
8,1
yox
7,5
37,6
29,3
8,3
38,28
67,16
AU"az 28-50 2,87
0,214
7,8
“ – “
7,6
35,3
27,8
7,5
38,52
70,08
A/B 50-72 1,99
0,160
7,2
“ – “
7,8
35,1
27,5
7,6
39,12
65,56
Bca 72-105 1,75
t.olm
– 12,32
8,2
30,8
23,9
6,9
30,56
62,40
Cca 105-135 0,75
“ – “
–
13,16
8,2
27,5
21,5
6,0
21,64
55,76
Dostları ilə paylaş: |