Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti pedaqogika
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 179
3.13. Biliklərin möhkəmləndirilməsi Şagirdlərə biliklərin verilməsi ilkin didaktik şərtlərdən hesab olunursa onlann möhkəmləndirilməsi ən başlıca didaktik şərtlərdən sayılır. Məlum olduğu kimi biliklərin verilməsinin yollan, vasitələri, imkanlan, üsullan, formalan çoxdur. Bütün hallarda biliklərin verilməsinin nəzəri və praktik əsaslanm müəyyənləşdirdikdən sonra həmin biliklərin möhkəmləndirilməsilə bağlı bir sıra ideyalann və nəzəri muddəalann verilməsi praktik müəllimlər üçün çox faydalı hesab olunur. Dünyanın bir sıra klassik pedaqoqlan, Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirləri, alimləri, metodistləri bu barədə çox dəyərli fikirlər söyləmişlər. Yan Amos Komenski, Konstantin Uşinski, Bəhmənyar Əl Azərbaycani, Mehdi Mehdizadə, Mərdan Muradxanov, Əhməd Seyidov, Nurəddin Kazımov, Əliheydər Həşimov, Əjdər Ağayev, Yusif Talıbov, Rəfiqə Mustafayeva, Akif Abbasov, Hikmət Əlizadə, Əmrulla Paşayev, Fərrux Rüstəmov, Sərdar Quliyev və başqaİan müxtəlif tipli məşğələlərdə şagirdlərə verilən bilildərin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı bu gün üçün, mən deyərdim ki, bütün dövrlər üçün həmişə aktual ola biləcək faydalı mülahizələr söyləmişlər. Biz onlann bu barədə dediklərini təkrar etməmək şərtilə biliklərin möhkəmləndirilməsilə bağlı müəyyən konseptual ideyalann irəli sürülməsini məqsədəuyğun hesab edirik. , Ümumiyyətlə desək, klassik dövrlərdən tutmuş bu günə qədər Azerbaycanın bir sıra mütəfəkkirlərini bu məsələ daim düşündürmüşdür. Hətta biliklərin verilməsi və möhkəmləndirilməsinin nəzəri əsaslanm işləyənlər də olmuşdur. Onlardan biri Azərbaycan filosofu, pedaqoqu, orta əsr müsəl- manlannın. Şərq peripatetizminin nümayəndəsi, görkəmli mütəfəkkir Əbu Əli İbni-Sinanın şagirdi Əbülhesən Bəhmənyar Əl-Azərbaycanidir (1065). O, «Ət-Təhşil» («Dərketmə») adlı əsərində biliklərin verilməsi, onlann dərk edilməsi, yadda saxlanılması, sonradan yada salınması (hafizədə) və möhkəmləndirilməsi ilə bağlı bir sıra dəyərli fikirlər söyləmişdir. 180 Müasir Azərbaycan pedaqogikasının korifeylərindən sayılan professor Əjdər Ağayev və Əliheydər Həşimov həmin əsərin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş variantının bir hissəsini Moskvada çap etdirdikləri «Azərbaycan SSR-nin pedaqoji fikir antologiyası» əsərinə daxil etmişlər. Həmin əsərdəki nümunələrə (Ət-Təhsilin fəsillərinə) istinad edərək biz Bəhmən- yann məsələ ilə bağlı fikirlərini təhlil edəcəyik. Əbülhəsən Bəhmənar «Ət-Təhsil» əsərində nəzəri biliklərin qazanılmasının fəlsəfi mahiyyətini aydınlaşdırarkən onu həm nəzəri cəhətdən, həm də praktik cəhətdən məntiqi şəkildə şərh edir. Onun şərhinə görə insanın qazandığı biliklər əvvəlcə onun xəyalında canlanır, təfəkkür süzgəcindən keçdikdən sonra nitq vasitəsilə şərh olxmur. Şərh olunanı Behmənyar şüur materialı hesab edir. Həmin şüur materialı o zaman yadda saxlanılır ki, o, yaxşı dərk olunur. Yaxşı dərk olunan, hafizədə də saxlanılan həmin şüur materialı həqiqi biliyə çevriləndən sonra yaddaşda möhkəmlənir. Bəhmənyarın fikrincə seyretmə materialı həqiqi bilik olmadığı üçün onun dərk olunaraq yaddaşda möhkəm saxlanılması mümkün deyildir. Bəhmənyar yazır: «Dərk edilən əşyalarm təsəvvürü cürbəcür həyata keçirilir; o həm mücərrəd üslla alına bilər, həm də bəlli üsulla, yəni ilkin məlumatlar əsasında. Hər iki halda dərk edilən əşyaların təsəvvürü öz növlərinə bölünün) Birinci, bu nüı bölünməni ^tual sürətdə həyata keçirib və qaydaya salanda almır. Bölünmələr də bəzən lüzumsuz olur və dəyişkənliyə məruz qala bilirlər. Məsələn, «hər bir insan canlı məxluqdun> ideyasını eyni təsəvvür etmək olar, istər bir cür səslənə, istərsə də başqa cür, məsələn, «canlı məxluq hər bir inşanda özünü binizə verin>. Axınncı halda dərk edilən hər iki halda eynidir. Çünkü, təyinetmə hissləri təyin edilənin aynimaz əlamətlərindən ibarətdir, bu isə eyni deməkdir. Göndərmələrin də halı təxminən belədir, hansı ki, aynimaz əlamətlərdən ibarətdir, özləri də sonluğa aiddir. İkinci, bu artıq təssəvür yarananda, lakin bizim ruhumuz ondan yaranır, çünkü o eyni vaxta bir neçə şey barədə fikirləşə 181 bilmir, necə ki, biz nə barədəsə fikirləşəndə xəyalımızı da burada iştirak etməyə vadar edirik, xəyal isə hər şeyi birdən canlandıra bilmir. Məlumdur ki, biz nə barədəsə fikirləşəndə hökmən xəyalımızı iştirak etməyə vadar edirik və xəyalımızda onu elə iəsəwür edirik ki, iki dərketmə bölünməz vahid bir dərketmə olur. Eyniliklə biz bir şeyi görəndə də ümumi hissiyatımızda yeni bir forma olur, lakin hər iki dərketmə birləşib vahid olur, belə ki, biz seçə bilmirik ki, görmə üzvümüzdə nə canlanıb, ümumi hissiyatımızda nə; belə seçməni biz vasitə ilə ifadə etmə yolu ilə apara bilərik və beləliklə bilərik ki, ümumi hisiyyat yolu ilə, dərketmə yolu ilə yanaşı görmə yolu da var. Mən heç də etiraf etmirəm ki, dərk edilən özü-özlüyündə təfəkkürün predmetidir. Lakin biz təsəvvür edirik ki, xəyalımızda nə isə imaqinativə bənzər bir şey var, məsələn, həndəsi bir fäqur. Biz xəyalımıza da gətiririk ki, heç onun imaqinativə bənzəri ola da bilməz, məsələn, lüzumlu hadisənin özlüyündə adı. Əgər şüur zəifləyib fəaliyyətdən düşürsə və biz arüq xəyalımızda nə isə bir əşya canlandıra bilmiriksə, biz dərketmə bacanğını itiririk. Laldn bu nə şüurun zəifləməsindən, nə də ki, hissiyatımızm öz fəaliyyətini itirməsindən irəli gəlmir. Bəzən elə adamlara rast gəlirik ki, onlar əşyalann adını xatırlaya bilmirlər, lakin həmin əşyalann surəti onlann yadlanndadır. Eləcə də qocalıqdan şüuru zəifləmiş adam əşyanın adını, yaxud onun imaqinativ surətini yaddan çıxara bilər, lakin onun nə isə dərk edilən bir şey olduğunu xatırlaya bilər. Belə ki, qocalıq, ağıl zəifliyi, şüurun və zehnin qüsurudur, ona görə belə adamlar əvvəlcə tanıdıqlanm indi tanıya bilmirlər, hər şey tez yadlanndan çıxır, onlar yalnız fikir mülahizəsi irəli sürürlər. Lakin bunlann hamısı ruhla yox, şüurla bağlıdır. Belə yabançı səbəblər sinə-mədə sətəlcəmi və qızdırmalı, titrəməli xəstələrdə olur, sonra isə yox olur; bunlann hamısı yalnız daxili hissiyyatın korlanmasmdan yarämn Üçüncü, məsələn, səndə belə bir sual yaranan zaman, sən tamdığma müraciət edərək təhlil edirsən və həmin an 182 sualın cavabı ağlına gəlir; sən əminsən, elə cavab verə bilərsən ki, həmin cavab hissələrə bölünməsin və bundan sonra əmələ gələn təəssüratı hadisələrə bölürsən. Sadə bilik, hansı ki, həm də şüurun həmişə aktivləşdirilməsi hesabına yaranan haldır və o, bizim şüurumuzu elə vəziyyətə gətirir ki, bu haldan sonra mütləq hissələrə bölünmüş təsəvvür yaranır. Şüur materiyasından ayn düşmüş substansiyalarla bilavasitə əlaqədə olan və dərk edilən təsəvvürlər kateqoriyasına aiddir. Lakin hansısa bir təcrid olunan kosmik ruha bağlıdır və ona görə də 0 , özü dərk olunanla şərtlənən və hissələrə bölünmüş kateqoriyasına aiddir. Şüur materiyasından təcrid olunanlann bizim ruhumuza münasibəti olmasaydı, hissələrə bölünmüş bilik də olmazdı. Şüur ya maddi, ya da bacanğına görə şüur olur, yəni ilk dərk edilən əşyaları tapmış olur və özündə müəyyən şeyi saxlayır; hansı ki, iki hissəyə bölünür: birinci, ən sadə dərk edilənə malik olan şüur, ikinci, hissələrə bölünənləri dərk etməyə malik olan şüur, - hər ikisi əlbəttə müəyyən şeydən ibarətdir, ya da daxilində aktual dərk edilən əşyalan yaradan şüur və hansı ki, o qavradığını dərk edir - bu əldə olunmuş şüur adlanır. Şüurun bütün bu funksiyalannı nəzərə alaraq aşağıda- kılan demək olar: həqiqət ondan ibarətdir ki, bizim ruhumuz tam meylliyə çatana qədər təfəkkür və onda yaranan aktual şüurun hesabına istədiyi vaxt onu potensial vəziyyətdən aktual vəziyyətə çıxartmış olur. Bu zaman o, materiyadan təcrid olunmuş şüura yaxınlaşa bilir və onda cism və predmetlərin formalan ona ya təcrid edilən və ya dərk edilən şəkildə axır. Meyl təhsilə qədər tam olmur, təhsildən sonra isə tam olur. İlkin təhsil gözlərin sağalmasına bənzəyir: gözlər sağalanda istədikləri vaxt müəyyən forma aldıqlan əşyalan görürlər, əşyalardan aynlananda isə axınncı bilik əşyasma və yaxud aktuallığa yaxın ippotensiyada hissiyyat qəbul etməsinə çevrilir. O ki, qaldı dərk edilənin insanın zehnində qalmasına, bu belədii Tər hansı bir əşya barədə fikirləşəndə adamın yadına 183 əşya ilə yanaşı onun adı, ya da yaddaşda qalan imaginativ obrazı düşür. Sən də bilirsən ki, bu dərk edilən həmin əşya bir və ya digəri nəzərdə olan, dərk edilən əşyadır. Əgər sənin yadına onunla yanaşı digər dərk edilən əşya, ya da başqa dərk edilən əşyanın adı düşsəydi, onda sən bilərdin ki, o sənin fikirləşdiyin deyil. Eləcə də əgər sənin yadına müəyyən əşyanın adı (həm də onun başqa adı ola bilər) düşsə və əgər sən hər iki adı xatırlasan, onda sən bilərsən ki, bu həmin əşyadır, lakin yadına başqa ad düşsə, onda bilərsən ki, bu başqa əşyadır. Bu cür yadda saxlama xəyalın köməyi ilə və zehnin gücü ilə alınır: dərk edilən ideyalar yaddaşda ona görə qalır ki, onlar bu iki qüvvədə həkk olunurlar. Ruh bu qüvvələrə üz tutanda dərk olunanların formaları və məzmunu konkretləşir. Necə ki təhsil vaxtı dərketmənin hüdudlan genişlənir. İnsan oxuduqlanm əvvəl qavrayır, sonra dərk edir. Dərk etdiklərini uzun müddət hafizəsində saxlamağa müvəffəq olur. İnsan bilik təcrübəsini (və ya təcrübədə qazan- dıqlan bilikləri) tez-tez yada saldıqda, onu birdəfəlik yadda saxlaya bilir. Buna biliklərin möhkəmləndirilməsi də deyilir» (Bax. Ət-Təhsil, VHI, IX, XII fəsillər). Göründüyü kimi hələ XI əsrdə Əbülhəsən Bəhmenyar əldə edilmiş biliklərin qavranılması, dərk edilməsi, hafizədə saxlanılması, yada salınması, yadda saxlanılaraq möhkəmləndirilməsinin fəlsəfi mahiyyətini və məntiqi əsaslarını aydınlaşdırmışdır. Belə yanaşma pedaqoji cəhətdən də səciyyəvi sayıla bilər. Pedaqoji prosesdə biliklərin möhkəmləndirilməsi təliminin əsas ünsürlərindən biri hesab olunur. Möhkəmlətmənin əsas məqsədi qavrama və anlama prosesində əldə edilmiş biliklərin uzun müddət yadda saxlanmasını təmin etməkdir. Təcrübə və müşahidələr göstərir ki, şagirdlər hər hansı bir tədris materialım əvvəlcə asanlıqla anlayırlar. Lakin sonra həmin materialı tədricən unudurlar. Bu zaman həmin tədris materialına uyğun şagirdlərin əldə etdikləri biliklərin möhkəmləndirilməsi zərurətə çevrilir. Bəzi müəllimlər bunun 184 üçün sual-cavab aparmaqla möhkəmləndirməni temin etmək istəyirlər. Unutmaq olmaz ki, sual-cavab yalmz şagirdin qazandığı bilikləri bir növ yadda saxlamada daha çox kömək edir. Möhkəmləndirmənin ən əsas amilləri təkraretmə, yada salmadır. Biliyin möhkəmləndirilməsinin bir neçə forması dərk olunmuş biliklərin yaddan çıxanimasmın qarşısmın alınması məqsədilə qavranılan materialın şəgirdlər tərəfindən təkrar istehsalıdır. Biliklərin ilkin möhkəmlənməsi hələ son dərəcə qeyri- sabit olan və möhkəmlənməyə ehtiyacı olan yeni əlaqələrin yaranmasının ardınca baş verir. Bu o deməkdir ki, aşağı siniflərdə şagirdlərin biliklərinin ilkin olaraq möhkəmləndirilməsi xeyli miqdarda təkrarlamalar tələb edir. Yuxan siniflərə keçildikdə vəziyyət bir qədər başqa şəkil alır, çünki burada şagirdlərin əqli fəaliyyətinin xarakteri dəyişir. Bundan əlavə, yeni qəbul edilmiş biliyin tam təkrarlanması öyrənilən materialın həcminin kəskin şəkildə azalmasma gətirib çıxara bilər. Buna görə də şagirdlərin qavradıqlan yalnız başlıca biliklər möhkəmləndirilir. Təcrübələr, müşahidələr və xüsusi tədqiqatlar göstərmişdir ki, V-VII siniflərdə keçilən dərslərdə alınan biliklərin ilkin möhkəmləndirilməsi əsas ən yeni faktlann, təsəvvürlərin təkrar olunması ilə baş verir. Təkrarlar planlı, məqsədyönlü apanimalıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, qısa müddətli, uzun müddətli və cari təkrarlardan istifadə edilməsi möhkəmləndirmənin səmərəsini artınr. Tədris materialının möhkəmləndirilməsi üzərində aparılan işin nəticəsi həmin materialın şagirdlər üçün hansı dərəcədə maraqlı olmasından çox asılıdır. Bu zaman müəllimin problem situasiya yaratması daha faydalıdır. Çünki məhz problem situasiya təkrar üçün zəmin yaratmış olur. Tədris materialının ilkin möhkəmləndirilməsi zamanı orta və yuxan siniflərdə şagirdlər müstəqil olmağa daha çox can atırlar. Onlar müəllimin verdiyi tapşmqlar üzrə qavranılmış mühüm materiallan təkrar etməyi sevirlər. Bu zaman həm fəal, həm də cari təkrarlardan istifadə olunması 185 yaxşı nəticə verir. Dediklərimizə yekun vurarkən onu da qeyd etməliyik ki, təkrarlama işi məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil surətdə aparıldıqda, əldə olunan biliklərin möhkəmləndirilməsi işi daha böyük səmərə verir. Biliklərin möhkəmləndirilməsi isə şagirdlərin gələcək həyata hazırlanmasında əvəzsiz rol oynayır. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|