Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda

Şək. 2. 2012-13-cü illərdə Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin atmosfer 
havasının tərkibi (%) 
 
 
Cədvəl 1 
NGÇİ ərazisində havanın tərkibindəki zərərli tullantıların 
miqdarı 
Çirkləndiricilər 
YVH(maks.bir 
dəfə),mq/m
3
Çirkləndiricilərin miqdarı, mq/m
3
1-ci 
sahə 
2-ci 
sahə 
3-cü 
sahə 
4-cü 
sahə 
5-ci 
sahə 
NO
2
0,085 
0,187 
0,15 
0,20 
0,191 
0,17 
NO 
0,4 
0,24 
0,195 
0,24 
0,21 
0,2 
SO
2
0,5 
0,0625 0,0529 0,0630 0,0583 
0,06 
CO 
5 
8,5 
7,95 
7,35 
7,12 
8,0 
H
2
S 
0,008 
0,0104 
0,009 
0,0078 0,0068 
0,0088 
Cl 
0,1 
0,09 
0,072 
0,08 
0,068 
0,06 
Toz 
0,16 
0,208 
0,197 
0,21 
0,27 
0,28 
His 
0,15 
0,18 
0,192 
0,16 
0,159 
0,65 
NH
3
0,2 
0,24 
0,172 
0,169 
0,19 
0,18 
Sənaye müəssisələrinin tullantıları ilə yanaşı, hal-hazırda,
Abşeron yarımadasında nəqliyyatdan havaya atılan qaz qarışıqları şə-
hər və ətraf ərazilərdə atmosferin çirklənməsinə təsir edən başlıca 
amillərdəndir. Nəqliyyat tullantıları CO
2
, CO, su buxarı, NO
x
, PAK 
kimi toksik karbohidrogenlər və ağır metallarla zəngin olur [30].
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Bakı
Sumqayıt
SO2
NOх
CO
HC
Toz
Digər tul.

---

16
Bakı şəhərində atmosferin tərkibinin tədqiqi üzrə aparılmış ölç-
mələr göstərir ki, havadakı çirkləndiricilərin miqdarı nəqliyyatın in-
tensivliyindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bəzi hallarda, nəqliyya-
tın sayından asılı olaraq, atmosfer havasında CO-in miqdarının 
YVH-dən 32 dəfə çox olması müşahidə edilmişdir [7]. 
Tədqiqatlar təsdiq edir ki, atmosferə atılmış çirkləndiricilər kü-
ləyin istiqamətindən asılı olaraq böyük məsafələrə yayılır, müxtəlif 
proseslər nəticəsində, həmcinin yağıntılar vasitəsilə torpaqda, səth 
sularında və onların dib çöküntülərində toplanırlar. 
Avtomobil tullantılarının daimi təsiri altında olan ərazilərdə 
aparılan tədqiqatlar zamanı torpaq nümunələrində metalların çox 
yüksək miqdarı qeydə alınmışdır. 
Bəzi ağır metalların bioloji sistemlərdə mühüm rolu olmasına 
baxmayaraq, onların miqdarından və təsir müddətindən asılı olaraq
canlı orqanizmlər üçün ciddi təhlükə yarada bilərlər. Müəyyən ağır 
metallar (Cd, Pb, Hg) və metalloidlər (As) hətta ən kiçik dozalarda 
toksik təsir göstərirlər. Ağır metallar kanserogen, mutagen və terato-
gen çirkləndricilər hesab olunurlar. Onlar qida və yaxud su vasitəsilə 
insan orqanizminə düşdükdə mədənin turş mühitində müxtəlif oksid-
ləşmə dərəcəsinə qədər oksidləşirlər (məs. Zn 
2+
, Cd
2+
, Pb
2+
, As
2+
, 
As
3+
, Hg
2+
və s.). Beləliklə, onlar asanlıqla zülal və ferment molekul-
ları ilə davamlı və möhkəm əlaqə yaradırlar. Adətən, canlı orqanizm-
lərdəki kükürd tərkibli tio qruplarla (sisteinin SH qrupu və metioni-
nin SCH
3
qrupu) metallar arasında daha tez əlaqə yaranır. Ağır me-
tallar həmin qruplarda molekuldaxili və molekulxarici əlaqələr əmələ 
gətirərək, onların funksiyalarının pozulmasına və aktivliyinin itiril-
məsinə səbəb olurlar.
Zənginləşmə faktoru (ZF), geo-akkumulyasiya indeksi (İ
geo
.) və 
ekoloji risk (E
i
) indekslərinin hesablanması ilə Abşeronun magistral 
yolları ətrafında torpaqların As, Pb, Cr, Cu, Hg, Cd və Zn kimi toksik 
metallarla çirklənməsi nəticəsində ekosistem üçün yaranmış potensi-
al ekoloji risk qiymətləndirilmişdir (cədvəl 2, şək.3) [43,46]. 

Hesablamalar magistral yollara yaxın ərazilərdə torpaqların 

ağır metallarla çirklənməsinin yaratdığı ümumi potensial riskdə qur-
ğuşunun (Pb) payının 50%-dən çox olduğunu göstərir.